ಯತಃ ಶೇಷಸಮಸ್ತಚೇತನಾಚೇತನವಸ್ತುಸಮವಾಯಸಂಬನ್ಧನಿರುತ್ಸುಕ ತಯಾಽನಾದ್ಯನನ್ತಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧ- ಸಮವಾಯಸಂಬನ್ಧಮೇಕ ಮಾತ್ಮಾನಮಾಭಿಮುಖ್ಯೇನಾವಲಮ್ಬ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ತಂ ವಿನಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಧಾರಯತಿ, ತತೋ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮೈವ ಸ್ಯಾತ್ . ಆತ್ಮಾ ತ್ವನನ್ತಧರ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಧರ್ಮದ್ವಾರೇಣ ಜ್ಞಾನಮನ್ಯಧರ್ಮ- ದ್ವಾರೇಣಾನ್ಯದಪಿ ಸ್ಯಾತ್ .
ಕಿಂ ಚಾನೇಕಾನ್ತೋಽತ್ರ ಬಲವಾನ್ . ಏಕಾನ್ತೇನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾ -ಭಾವೋಽಚೇತನತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷಗುಣಾಭಾವಾದಭಾವೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ . ಸರ್ವಥಾತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ನಿರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವ ಆತ್ಮನಃ ಶೇಷಪರ್ಯಾಯಾಭಾವಸ್ತದವಿನಾಭಾವಿನಸ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ ..೨೭.. ಘಟಪಟಾದೌ ನ ವರ್ತತೇ . ತಮ್ಹಾ ಣಾಣಂ ಅಪ್ಪಾ ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾಯತೇ ಕಥಂಚಿಜ್ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮೈವ ಸ್ಯಾತ್ . ಇತಿ ಗಾಥಾಪಾದತ್ರಯೇಣ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಥಂಚಿದಾತ್ಮತ್ವಂ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ . ಅಪ್ಪಾ ಣಾಣಂ ವ ಅಣ್ಣಂ ವಾ ಆತ್ಮಾ ತು ಜ್ಞಾನಧರ್ಮದ್ವಾರೇಣ ಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ, ಸುಖವೀರ್ಯಾದಿಧರ್ಮದ್ವಾರೇಣಾನ್ಯದ್ವಾ ನಿಯಮೋ ನಾಸ್ತೀತಿ . ತದ್ಯಥಾ – ಯದಿ ಪುನರೇಕಾನ್ತೇನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮೇತಿ ಭಣ್ಯತೇ ತದಾ ಜ್ಞಾನಗುಣಮಾತ್ರ ಏವಾತ್ಮಾ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸುಖಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಮವಕಾಶೋ ನಾಸ್ತಿ . ತಥಾ ಸುಖವೀರ್ಯಾದಿಧರ್ಮಸಮೂಹಾಭಾವಾದಾತ್ಮಾ- ಭಾವಃ, ಆತ್ಮನ ಆಧಾರಭೂತಸ್ಯಾಭಾವಾದಾಧೇಯಭೂತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಗುಣಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಃ, ಇತ್ಯೇಕಾನ್ತೇ ಸತಿ ದ್ವಯೋರಪ್ಯಭಾವಃ . ತಸ್ಮಾತ್ಕಥಂಚಿಜ್ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮಾ ನ ಸರ್ವಥೇತಿ . ಅಯಮತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ — ಆತ್ಮಾ ವ್ಯಾಪಕೋ ಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ತತೋ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್, ಆತ್ಮಾ ತು ಜ್ಞಾನಮನ್ಯದ್ವಾ ಭವತೀತಿ . ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ — ‘ವ್ಯಾಪಕಂ ತದತನ್ನಿಷ್ಠಂ ವ್ಯಾಪ್ಯಂ
ಟೀಕಾ : — ಕ್ಯೋಂಕಿ ಶೇಷ ಸಮಸ್ತ ಚೇತನ ತಥಾ ಅಚೇತನ ವಸ್ತುಓಂಕೇ ಸಾಥ ೧ಸಮವಾಯಸಮ್ಬನ್ಧ ನಹೀಂ ಹೈ, ಇಸಲಿಯೇ ಜಿಸಕೇ ಸಾಥ ಅನಾದಿ ಅನನ್ತ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧ ಸಮವಾಯಸಮ್ಬನ್ಧ ಹೈ ಐಸೇ ಏಕ ಆತ್ಮಾಕಾ ಅತಿ ನಿಕಟತಯಾ (ಅಭಿನ್ನ ಪ್ರದೇಶರೂಪಸೇ) ಅವಲಮ್ಬನ ಕರಕೇ ಪ್ರವರ್ತಮಾನ ಹೋನೇಸೇ ಜ್ಞಾನ ಆತ್ಮಾಕೇ ಬಿನಾ ಅಪನಾ ಅಸ್ತಿತ್ವ ನಹೀಂ ರಖ ಸಕತಾ; ಇಸಲಿಯೇ ಜ್ಞಾನ ಆತ್ಮಾ ಹೀ ಹೈ . ಔರ ಆತ್ಮಾ ತೋ ಅನನ್ತ ಧರ್ಮೋಂಕಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನ (-ಆಧಾರ) ಹೋನೇಸೇ ಜ್ಞಾನಧರ್ಮಕೇ ದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನ ಹೈ ಔರ ಅನ್ಯ ಧರ್ಮಕೇ ದ್ವಾರಾ ಅನ್ಯ ಭೀ ಹೈ .
ಔರ ಫಿ ರ, ಇಸಕೇ ಅತಿರಿಕ್ತ (ವಿಶೇಷ ಸಮಝನಾ ಕಿ) ಯಹಾಂ ಅನೇಕಾನ್ತ ಬಲವಾನ ಹೈ . ಯದಿ ಯಹ ಮಾನಾ ಜಾಯ ಕಿ ಏಕಾನ್ತಸೇ ಜ್ಞಾನ ಆತ್ಮಾ ಹೈ ತೋ, (ಜ್ಞಾನಗುಣ ಆತ್ಮದ್ರವ್ಯ ಹೋ ಜಾನೇಸೇ) ಜ್ಞಾನಕಾ ಅಭಾವ ಹೋ ಜಾಯೇಗಾ, (ಔರ ಜ್ಞಾನಗುಣಕಾ ಅಭಾವ ಹೋನೇಸೇ) ಆತ್ಮಾಕೇ ಅಚೇತನತಾ ಆ ಜಾಯೇಗೀ ಅಥವಾ ವಿಶೇಷಗುಣಕಾ ಅಭಾವ ಹೋನೇಸೇ ಆತ್ಮಾಕಾ ಅಭಾವ ಹೋ ಜಾಯೇಗಾ . ಯದಿ ಯಹ ಮಾನಾ ಜಾಯೇ ಕಿ ಸರ್ವಥಾ ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನ ಹೈ ತೋ, (ಆತ್ಮದ್ರವ್ಯ ಏಕ ಜ್ಞಾನಗುಣರೂಪ ಹೋ ಜಾನೇಪರ ಜ್ಞಾನಕಾ ಕೋಈ ಆಧಾರಭೂತ ದ್ರವ್ಯ ನಹೀಂ ರಹನೇಸೇ) ನಿರಾಶ್ರಯತಾಕೇ ಕಾರಣ ಜ್ಞಾನಕಾ ಅಭಾವ ಹೋ ಜಾಯೇಗಾ ಅಥವಾ (ಆತ್ಮದ್ರವ್ಯಕೇ ಏಕ ಜ್ಞಾನಗುಣರೂಪ ಹೋ ಜಾನೇಸೇ) ಆತ್ಮಾಕೀ ಶೇಷ ಪರ್ಯಾಯೋಂಕಾ ( – ಸುಖ, ವೀರ್ಯಾದಿ ಗುಣೋಂಕಾ) ಅಭಾವ ಹೋ ಜಾಯೇಗಾ ಔರ ಉನಕೇ
೪೬ಪ್ರವಚನಸಾರ[ ಭಗವಾನಶ್ರೀಕುಂದಕುಂದ-
೧. ಸಮವಾಯ ಸಮ್ಬನ್ಧ = ಜಹಾಂ ಗುಣ ಹೋತೇ ಹೈಂ ವಹಾಂ ಗುಣೀ ಹೋತಾ ಹೈ ಔರ ಜಹಾಂ ಗುಣೀ ಹೋತಾ ಹೈ ವಹಾಂ ಗುಣ ಹೋತೇ ಹೈಂ, ಜಹಾಂ