അഥ കുതസ്തര്ഹി ജ്ഞേയാര്ഥപരിണമനലക്ഷണാ ക്രിയാ തത്ഫലം ച ഭവതീതി വിവേചയതി —
ഉദയഗദാ കമ്മംസാ ജിണവരവസഹേഹിം ണിയദിണാ ഭണിയാ .
തേസു വിമൂഢോ രത്തോ ദുട്ഠോ വാ ബംധമണുഭവദി ..൪൩..
ഉദയഗതാഃ കര്മാംശാ ജിനവരവൃഷഭൈഃ നിയത്യാ ഭണിതാഃ .
തേഷു വിമൂഢോ രക്തോ ദുഷ്ടോ വാ ബന്ധമനുഭവതി ..൪൩..
സംസാരിണോ ഹി നിയമേന താവദുദയഗതാഃ പുദ്ഗലകര്മാംശാഃ സന്ത്യേവ . അഥ സ സത്സു തേഷു
കിം കുര്വന്തമ് . ക്ഷപയന്തമനുഭവന്തമ് . കിമേവ . കര്മൈവ . നിര്വികാരസഹജാനന്ദൈകസുഖസ്വഭാവാനുഭവനശൂന്യഃ
സന്നുദയാഗതം സ്വകീയകര്മൈവ സ അനുഭവന്നാസ്തേ ന ച ജ്ഞാനമിത്യര്ഥഃ . അഥവാ ദ്വിതീയവ്യാഖ്യാനമ് — യദി
ജ്ഞാതാ പ്രത്യര്ഥം പരിണമ്യ പശ്ചാദര്ഥം ജാനാതി തദാ അര്ഥാനാമാനന്ത്യാത്സര്വപദാര്ഥപരിജ്ഞാനം നാസ്തി . അഥവാ
തൃതീയവ്യാഖ്യാനമ് – ബഹിരങ്ഗജ്ഞേയപദാര്ഥാന് യദാ ഛദ്മസ്ഥാവസ്ഥായാം ചിന്തയതി തദാ രാഗാദിവികല്പരഹിതം
സ്വസംവേദനജ്ഞാനം നാസ്തി, തദഭാവേ ക്ഷായികജ്ഞാനമേവ നോത്പദ്യതേ ഇത്യഭിപ്രായഃ ..൪൨.. അഥാനന്തപദാര്ഥ-
പരിച്ഛിത്തിപരിണമനേപി ജ്ഞാനം ബന്ധകാരണം ന ഭവതി, ന ച രാഗാദിരഹിതകര്മോദയോപീതി നിശ്ചിനോതി —
ഉദയഗദാ കമ്മംസാ ജിണവരവസഹേഹിം ണിയദിണാ ഭണിയാ ഉദയഗതാ ഉദയം പ്രാപ്താഃ കര്മാംശാ
൭൨പ്രവചനസാര[ ഭഗവാനശ്രീകുംദകുംദ-
ഭാവാര്ഥ : — ജ്ഞേയ പദാര്ഥരൂപസേ പരിണമന കരനാ അര്ഥാത് ‘യഹ ഹരാ ഹൈ, യഹ പീലാ ഹൈ’
ഇത്യാദി വികല്പരൂപസേ ജ്ഞേയ പദാര്ഥോംമേം പരിണമന കരനാ വഹ കര്മകാ ഭോഗനാ ഹൈ, ജ്ഞാനകാ നഹീം .
നിര്വികാര സഹജ ആനന്ദമേം ലീന രഹകര സഹജരൂപസേ ജാനതേ രഹനാ വഹീ ജ്ഞാനകാ സ്വരൂപ ഹൈ; ജ്ഞേയ
പദാര്ഥോംമേം രുകനാ — ഉനകേ സന്മുഖ വൃത്തി ഹോനാ, വഹ ജ്ഞാനകാ സ്വരൂപ നഹീം ഹൈ ..൪൨..
(യദി ഐസാ ഹൈ ) തോ ഫി ര ജ്ഞേയ പദാര്ഥരൂപ പരിണമന ജിസകാ ലക്ഷണ ഹൈ ഐസീ
(ജ്ഞേയാര്ഥപരിണമനസ്വരൂപ) ക്രിയാ ഔര ഉസകാ ഫല കഹാ
സേ (കിസ കാരണസേ) ഉത്പന്ന ഹോതാ ഹൈ,
ഐസാ അബ വിവേചന കരതേ ഹൈം : —
അന്വയാര്ഥ : — [ഉദയഗതാഃ കര്മാംശാഃ ] (സംസാരീ ജീവകേ) ഉദയപ്രാപ്ത കര്മാംശ
(ജ്ഞാനാവരണീയ ആദി പുദ്ഗലകര്മകേ ഭേദ) [നിയത്യാ ] നിയമസേ [ജിനവരവൃഷഭൈഃ ] ജിനവര വൃഷഭോംനേ
[ഭണിതാഃ] കഹേ ഹൈം . [തേഷു ] ജീവ ഉന കര്മാംശോംകേ ഹോനേ പര [വിമൂഢഃ രക്തഃ ദുഷ്ടഃ വാ ] മോഹീ, രാഗീ
അഥവാ ദ്വേഷീ ഹോതാ ഹുആ [ബന്ധം അനുഭവതി ] ബന്ധകാ അനുഭവ കരതാ ഹൈ ..൪൩..
ടീകാ : — പ്രഥമ തോ, സംസാരീകേ നിയമസേ ഉദയഗത പുദ്ഗല കര്മാംശ ഹോതേ ഹീ ഹൈം . അബ
ഭാഖ്യാം ജിനേ കര്മോ ഉദയഗത നിയമഥീ സംസാരീനേ,
തേ കര്മ ഹോതാം മോഹീ -രാഗീ -ദ്വേഷീ ബംധ അനുഭവേ .൪൩.