യതഃ ശേഷസമസ്തചേതനാചേതനവസ്തുസമവായസംബന്ധനിരുത്സുക തയാനാദ്യനന്തസ്വഭാവസിദ്ധ- സമവായസംബന്ധമേക മാത്മാനമാഭിമുഖ്യേനാവലമ്ബ്യ പ്രവൃത്തത്വാത് തം വിനാ ആത്മാനം ജ്ഞാനം ന ധാരയതി, തതോ ജ്ഞാനമാത്മൈവ സ്യാത് . ആത്മാ ത്വനന്തധര്മാധിഷ്ഠാനത്വാത് ജ്ഞാനധര്മദ്വാരേണ ജ്ഞാനമന്യധര്മ- ദ്വാരേണാന്യദപി സ്യാത് .
കിം ചാനേകാന്തോത്ര ബലവാന് . ഏകാന്തേന ജ്ഞാനമാത്മേതി ജ്ഞാനസ്യാ -ഭാവോചേതനത്വമാത്മനോ വിശേഷഗുണാഭാവാദഭാവോ വാ സ്യാത് . സര്വഥാത്മാ ജ്ഞാനമിതി നിരാശ്രയത്വാത് ജ്ഞാനസ്യാഭാവ ആത്മനഃ ശേഷപര്യായാഭാവസ്തദവിനാഭാവിനസ്തസ്യാപ്യഭാവഃ സ്യാത് ..൨൭.. ഘടപടാദൌ ന വര്തതേ . തമ്ഹാ ണാണം അപ്പാ തസ്മാത് ജ്ഞായതേ കഥംചിജ്ജ്ഞാനമാത്മൈവ സ്യാത് . ഇതി ഗാഥാപാദത്രയേണ ജ്ഞാനസ്യ കഥംചിദാത്മത്വം സ്ഥാപിതമ് . അപ്പാ ണാണം വ അണ്ണം വാ ആത്മാ തു ജ്ഞാനധര്മദ്വാരേണ ജ്ഞാനം ഭവതി, സുഖവീര്യാദിധര്മദ്വാരേണാന്യദ്വാ നിയമോ നാസ്തീതി . തദ്യഥാ – യദി പുനരേകാന്തേന ജ്ഞാനമാത്മേതി ഭണ്യതേ തദാ ജ്ഞാനഗുണമാത്ര ഏവാത്മാ പ്രാപ്തഃ സുഖാദിധര്മാണാമവകാശോ നാസ്തി . തഥാ സുഖവീര്യാദിധര്മസമൂഹാഭാവാദാത്മാ- ഭാവഃ, ആത്മന ആധാരഭൂതസ്യാഭാവാദാധേയഭൂതസ്യ ജ്ഞാനഗുണസ്യാപ്യഭാവഃ, ഇത്യേകാന്തേ സതി ദ്വയോരപ്യഭാവഃ . തസ്മാത്കഥംചിജ്ജ്ഞാനമാത്മാ ന സര്വഥേതി . അയമത്രാഭിപ്രായഃ — ആത്മാ വ്യാപകോ ജ്ഞാനം വ്യാപ്യം തതോ ജ്ഞാനമാത്മാ സ്യാത്, ആത്മാ തു ജ്ഞാനമന്യദ്വാ ഭവതീതി . തഥാ ചോക്തമ് — ‘വ്യാപകം തദതന്നിഷ്ഠം വ്യാപ്യം
ടീകാ : — ക്യോംകി ശേഷ സമസ്ത ചേതന തഥാ അചേതന വസ്തുഓംകേ സാഥ ൧സമവായസമ്ബന്ധ നഹീം ഹൈ, ഇസലിയേ ജിസകേ സാഥ അനാദി അനന്ത സ്വഭാവസിദ്ധ സമവായസമ്ബന്ധ ഹൈ ഐസേ ഏക ആത്മാകാ അതി നികടതയാ (അഭിന്ന പ്രദേശരൂപസേ) അവലമ്ബന കരകേ പ്രവര്തമാന ഹോനേസേ ജ്ഞാന ആത്മാകേ ബിനാ അപനാ അസ്തിത്വ നഹീം രഖ സകതാ; ഇസലിയേ ജ്ഞാന ആത്മാ ഹീ ഹൈ . ഔര ആത്മാ തോ അനന്ത ധര്മോംകാ അധിഷ്ഠാന (-ആധാര) ഹോനേസേ ജ്ഞാനധര്മകേ ദ്വാരാ ജ്ഞാന ഹൈ ഔര അന്യ ധര്മകേ ദ്വാരാ അന്യ ഭീ ഹൈ .
ഔര ഫി ര, ഇസകേ അതിരിക്ത (വിശേഷ സമഝനാ കി) യഹാ അനേകാന്ത ബലവാന ഹൈ . യദി യഹ മാനാ ജായ കി ഏകാന്തസേ ജ്ഞാന ആത്മാ ഹൈ തോ, (ജ്ഞാനഗുണ ആത്മദ്രവ്യ ഹോ ജാനേസേ) ജ്ഞാനകാ അഭാവ ഹോ ജായേഗാ, (ഔര ജ്ഞാനഗുണകാ അഭാവ ഹോനേസേ) ആത്മാകേ അചേതനതാ ആ ജായേഗീ അഥവാ വിശേഷഗുണകാ അഭാവ ഹോനേസേ ആത്മാകാ അഭാവ ഹോ ജായേഗാ . യദി യഹ മാനാ ജായേ കി സര്വഥാ ആത്മാ ജ്ഞാന ഹൈ തോ, (ആത്മദ്രവ്യ ഏക ജ്ഞാനഗുണരൂപ ഹോ ജാനേപര ജ്ഞാനകാ കോഈ ആധാരഭൂത ദ്രവ്യ നഹീം രഹനേസേ) നിരാശ്രയതാകേ കാരണ ജ്ഞാനകാ അഭാവ ഹോ ജായേഗാ അഥവാ (ആത്മദ്രവ്യകേ ഏക ജ്ഞാനഗുണരൂപ ഹോ ജാനേസേ) ആത്മാകീ ശേഷ പര്യായോംകാ ( – സുഖ, വീര്യാദി ഗുണോംകാ) അഭാവ ഹോ ജായേഗാ ഔര ഉനകേ
൪൬പ്രവചനസാര[ ഭഗവാനശ്രീകുംദകുംദ-
൧. സമവായ സമ്ബന്ധ = ജഹാ ഗുണ ഹോതേ ഹൈം വഹാ ഗുണീ ഹോതാ ഹൈ ഔര ജഹാ ഗുണീ ഹോതാ ഹൈ വഹാ ഗുണ ഹോതേ ഹൈം, ജഹാ