തത്ര വിപ്രതിഷേധസ്യാവതാരഃ . യഥാ ഹി പ്രകാശകസ്യ പ്രദീപസ്യ പരം പ്രകാശ്യതാമാപന്നം പ്രകാശയതഃ സ്വസ്മിന് പ്രകാശ്യേ ന പ്രകാശകാന്തരം മൃഗ്യം സ്വയമേവ പ്രകാശനക്രിയായാഃ സമുപലമ്ഭാത്; തഥാ പരിച്ഛേദകസ്യാത്മനഃ പരം പരിച്ഛേദ്യതാമാപന്നം പരിച്ഛിന്ദതഃ സ്വസ്മിന് പരിച്ഛേദ്യേ ന പരിച്ഛേദകാന്തരം മൃഗ്യം സ്വയമേവ പരിച്ഛേദനക്രിയായാഃ സമുപലമ്ഭാത് .
നനു കുത ആത്മനോ ദ്രവ്യജ്ഞാനരൂപത്വം ദ്രവ്യാണാം ച ആത്മജ്ഞേയരൂപത്വം ച ? പരിണാമ- സംബന്ധത്വാത് . യതഃ ഖലു ആത്മാ ദ്രവ്യാണി ച പരിണാമൈഃ സഹ സംബധ്യന്തേ, തത ആത്മനോ ദ്രവ്യാലമ്ബനജ്ഞാനേന ദ്രവ്യാണാം തു ജ്ഞാനമാലമ്ബ്യ ജ്ഞേയാകാരേണ പരിണതിരബാധിതാ പ്രതപതി ..൩൬.. തഥൈവോത്പാദവ്യയധ്രൌവ്യരൂപേണ ച ത്രിധാ സമാഖ്യാതമ് . ദവ്വം തി പുണോ ആദാ പരം ച തച്ച ജ്ഞേയഭൂതം ദ്രവ്യമാത്മാ ഭവതി പരം ച . കസ്മാത് . യതോ ജ്ഞാനം സ്വം ജാനാതി പരം ചേതി പ്രദീപവത് . തച്ച സ്വപരദ്രവ്യം കഥംഭൂതമ് . പരിണാമസംബദ്ധം കഥംചിത്പരിണാമീത്യര്ഥഃ . നൈയായികമതാനുസാരീ കശ്ചിദാഹ ---ജ്ഞാനം ജ്ഞാനാന്തരവേദ്യം പ്രമേയത്വാത് ജ്ഞപ്തിരൂപ ക്രിയാമേം വിരോധ നഹീം ആതാ, ക്യോംകി വഹ, പ്രകാശന ക്രിയാകീ ഭാ തി, ഉത്പത്തിക്രിയാസേ വിരുദ്ധ പ്രകാരസേ (ഭിന്ന പ്രകാരസേ) ഹോതീ ഹൈ . ജൈസേ ജോ പ്രകാശ്യഭൂത പരകോ പ്രകാശിത കരതാ ഹൈ ഐസേ പ്രകാശക ദീപകകോ സ്വ പ്രകാശ്യകോ പ്രകാശിത കരനേകേ സമ്ബന്ധമേം അന്യ പ്രകാശകകീ ആവശ്യകതാ നഹീം ഹോതീ, ക്യോംകി ഉസകേ സ്വയമേവ പ്രകാശന ക്രിയാകീ പ്രാപ്തി ഹൈ; ഉസീപ്രകാര ജോ ജ്ഞേയഭൂത പരകോ ജാനതാ ഹൈ ഐസേ ജ്ഞായക ആത്മാകോ സ്വ ജ്ഞേയകേ ജാനനേകേ സമ്ബന്ധമേം അന്യ ജ്ഞായകകീ ആവശ്യകതാ നഹീം ഹോതീ, ക്യോംകി സ്വയമേവ ജ്ഞാന -ക്രിയാ കീ പ്രാപ്തി൧ ഹൈ . (ഇസസേ സിദ്ധ ഹുആ കി ജ്ഞാന സ്വകോ ഭീ ജാന സകതാ ഹൈ .)
(പ്രശ്ന) : — ആത്മാകോ ദ്രവ്യോംകീ ജ്ഞാനരൂപതാ ഔര ദ്രവ്യോംകോ ആത്മാകീ ജ്ഞേയരൂപതാ കൈസേ ( – കിസപ്രകാര ഘടിത) ഹൈ ?
(ഉത്തര) : — വേ പരിണാമവാലേ ഹോനേസേ . ആത്മാ ഔര ദ്രവ്യ പരിണാമയുക്ത ഹൈം, ഇസലിയേ ആത്മാകേ, ദ്രവ്യ ജിസകാ ൨ആലമ്ബന ഹൈം ഐസേ ജ്ഞാനരൂപസേ (പരിണതി), ഔര ദ്രവ്യോംകേ, ജ്ഞാനകാ
൧.കോഈ പര്യായ സ്വയം അപനേമേംസേ ഉത്പന്ന നഹീം ഹോ സകതീ, കിന്തു വഹ ദ്രവ്യകേ ആധാരസേ – ദ്രവ്യമേംസേ ഉത്പന്ന ഹോതീ ഹൈ; ക്യോംകി യദി ഐസാ ന ഹോ തോ ദ്രവ്യരൂപ ആധാരകേ ബിനാ പര്യായേം ഉത്പന്ന ഹോനേ ലഗേം ഔര ജലകേ ബിനാ തരംഗേം ഹോനേ ലഗേം; കിന്തു യഹ സബ പ്രത്യക്ഷ വിരുദ്ധ ഹൈ; ഇസലിയേ പര്യായകേ ഉത്പന്ന ഹോനേകേ ലിയേ ദ്രവ്യരൂപ ആധാര ആവശ്യക ഹൈ . ഇസീപ്രകാര ജ്ഞാനപര്യായ ഭീ സ്വയം അപനേമേംസേ ഉത്പന്ന നഹീം ഹോ സകതീ; വഹ ആത്മദ്രവ്യമേംസേ ഉത്പന്ന ഹോ സകതീ ഹൈ — ജോ കി ഠീക ഹീ ഹൈ . പരന്തു ജ്ഞാന പര്യായ സ്വയം അപനേസേ ഹീ ജ്ഞാത നഹീം ഹോ സകതീ യഹ ബാത യഥാര്ഥ നഹീം ഹൈ . ആത്മ ദ്രവ്യമേംസേ ഉത്പന്ന ഹോനേവാലീ ജ്ഞാനപര്യായ സ്വയം അപനേസേ ഹീ ജ്ഞാത ഹോതീ ഹൈ . ജൈസേ ദീപകരൂപീ ആധാരമേംസേ ഉത്പന്ന ഹോനേ വാലീ പ്രകാശപര്യായ സ്വ -പരകോ പ്രകാശിത കരതീ ഹൈ, ഉസീ പ്രകാര ആത്മാരൂപീ ആധാരമേംസേ ഉത്പന്ന ഹോനേവാലീ ജ്ഞാനപര്യായ സ്വപരകോ ജാനതീ ഹൈ . ഔര യഹ അനുഭവ സിദ്ധ ഭീ ഹൈ കി ജ്ഞാന സ്വയം അപനേകോ ജാനതാ ഹൈ .
൬൨പ്രവചനസാര[ ഭഗവാനശ്രീകുംദകുംദ-
൩അവലമ്ബന ലേകര ജ്ഞേയാകാരരൂപസേ പരിണതി അബാധിതരൂപസേ തപതീ ഹൈ — പ്രതാപവംത വര്തതീ ഹൈ .
൨.ജ്ഞാനകേ ജ്ഞേയഭൂത ദ്രവ്യ ആലമ്ബന അര്ഥാത് നിമിത്ത ഹൈം . യദി ജ്ഞാന ജ്ഞേയകോ ന ജാനേ തോ ജ്ഞാനകാ ജ്ഞാനത്വ ക്യാ ?
൩.ജ്ഞേയകാ ജ്ഞാന ആലമ്ബന അര്ഥാത് നിമിത്ത ഹൈ . യദി ജ്ഞേയ ജ്ഞാനമേം ജ്ഞാത ന ഹോ തോ ജ്ഞേയകാ ജ്ഞേയത്വ ക്യാ ?