ସମୁଦାଯାତ୍ମନା ଦ୍ରଵ୍ଯେଣାଭିନିର୍ଵୃତ୍ତତ୍ଵାଦ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯମଯଃ . ଦ୍ରଵ୍ଯାଣି ତୁ ପୁନରେକାଶ୍ରଯଵିସ୍ତାରଵିଶେଷାତ୍ମକୈ-
ର୍ଗୁଣୈରଭିନିର୍ଵୃତ୍ତତ୍ଵାଦ୍ଗୁଣାତ୍ମକାନି . ପର୍ଯାଯାସ୍ତୁ ପୁନରାଯତଵିଶେଷାତ୍ମକା ଉକ୍ତଲକ୍ଷଣୈର୍ଦ୍ରଵ୍ଯୈରପି ଗୁଣୈରପ୍ଯ-
ଭିନିର୍ଵୃତ୍ତତ୍ଵାଦ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯାତ୍ମକା ଅପି ଗୁଣାତ୍ମକା ଅପି . ତତ୍ରାନେକଦ୍ରଵ୍ଯାତ୍ମକୈକ୍ଯପ୍ରତିପତ୍ତିନିବନ୍ଧନୋ
ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯଃ . ସ ଦ୍ଵିଵିଧଃ, ସମାନଜାତୀଯୋଽସମାନଜାତୀଯଶ୍ଚ . ତତ୍ର ସମାନଜାତୀଯୋ ନାମ ଯଥା
ଅନେକପୁଦ୍ଗଲାତ୍ମକୋ ଦ୍ଵଯଣୁକସ୍ତ୍ର୍ଯଣୁକ ଇତ୍ଯାଦି; ଅସମାନଜାତୀଯୋ ନାମ ଯଥା ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାତ୍ମକୋ ଦେଵୋ
ତତଶ୍ଚ ‘ଅତ୍ଥିତ୍ତଣିଚ୍ଛିଦସ୍ସ ହି’ ଇତ୍ଯାଦ୍ଯେକପଞ୍ଚାଶଦ୍ଗାଥାପର୍ଯନ୍ତଂ ଵିଶେଷଭେଦଭାଵନା ଚେତି ଦ୍ଵିତୀଯମହାଧିକାରେ
ସମୁଦାଯପାତନିକା . ଅଥେଦାନୀଂ ସାମାନ୍ଯଜ୍ଞେଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମଧ୍ଯେ ପ୍ରଥମା ନମସ୍କାରଗାଥା, ଦ୍ଵିତୀଯା ଦ୍ରଵ୍ଯଗୁଣ-
ପର୍ଯାଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାନଗାଥା, ତୃତୀଯା ସ୍ଵସମଯପରସମଯନିରୂପଣଗାଥା, ଚତୁର୍ଥୀ ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ସତ୍ତାଦିଲକ୍ଷଣତ୍ରଯ-
ସୂଚନଗାଥା ଚେତି ପୀଠିକାଭିଧାନେ ପ୍ରଥମସ୍ଥଲେ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରଗାଥାଚତୁଷ୍ଟଯମ୍ . ତଦନନ୍ତରଂ ‘ସବ୍ଭାଵୋ ହି ସହାଵୋ’
ଇତ୍ଯାଦିଗାଥାଚତୁଷ୍ଟଯପର୍ଯନ୍ତଂ ସତ୍ତାଲକ୍ଷଣଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମୁଖ୍ଯତ୍ଵଂ, ତଦନନ୍ତରଂ ‘ଣ ଭଵୋ ଭଂଗଵିହୀଣୋ’ ଇତ୍ଯାଦି-
ଗାଥାତ୍ରଯପର୍ଯନ୍ତମୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଲକ୍ଷଣକଥନମୁଖ୍ଯତା, ତତଶ୍ଚ ‘ପାଡୁବ୍ଭଵଦି ଯ ଅଣ୍ଣୋ’ ଇତ୍ଯାଦିଗାଥାଦ୍ଵଯେନ
କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା ]
ଜ୍ଞେଯତତ୍ତ୍ଵ -ପ୍ରଜ୍ଞାପନ
୧୬୩
୧ଵିସ୍ତାରସାମାନ୍ଯସମୁଦାଯାତ୍ମକ ଔର ୨ଆଯତସାମାନ୍ଯସମୁଦାଯାତ୍ମକ ଦ୍ରଵ୍ଯସେ ରଚିତ ହୋନେସେ ଦ୍ରଵ୍ଯମଯ
(-ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଵରୂପ) ହୈ . ଔର ୩ଦ୍ରଵ୍ଯ ଏକ ଜିନକା ଆଶ୍ରଯ ହୈ ଐସେ ଵିସ୍ତାରଵିଶେଷସ୍ଵରୂପ ଗୁଣୋଂସେ ରଚିତ
(-ଗୁଣୋଂସେ ବନେ ହୁଵେ) ହୋନେସେ ଗୁଣାତ୍ମକ ହୈ . ଔର ପର୍ଯାଯେଂ — ଜୋ କି ଆଯତ -ଵିଶେଷସ୍ଵରୂପ ହୈଂ ଵେ —
ଜିନକେ ଲକ୍ଷଣ (ଊ ପର) କହେ ଗଯେ ହୈଂ ଐସେ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂସେ ତଥା ଗୁଣୋଂସେ ରଚିତ ହୋନେସେ ଦ୍ରଵ୍ଯାତ୍ମକ ଭୀ ହୈଂ
ଗୁଣାତ୍ମକ ଭୀ ହୈଂ . ଉସମେଂ, ଅନେକଦ୍ରଵ୍ଯାତ୍ମକ ଏକତାକୀ ୪ପ୍ରତିପତ୍ତିକୀ କାରଣଭୂତ ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯ ହୈ . ଵହ
ଦୋ ପ୍ରକାର ହୈ . (୧) ସମାନଜାତୀଯ ଔର (୨) ଅସମାନଜାତୀଯ . ଉସମେଂ (୧) ସମାନଜାତୀଯ ଵହ
ହୈ — ଜୈସେ କି ଅନେକପୁଦ୍ଗଲାତ୍ମକ ୫ଦ୍ଵିଅଣୁକ, ତ୍ରିଅଣୁକ ଇତ୍ଯାଦି; (୨) ଅସମାନଜାତୀଯ ଵହ
୧. ଵିସ୍ତାରସାମାନ୍ଯ ସମୁଦାଯ = ଵିସ୍ତାରସାମାନ୍ଯରୂପ ସମୁଦାଯ . ଵିସ୍ତାରକା ଅର୍ଥ ହୈ କି ଚୌଡ଼ାଈ . ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ
ଚୌଡ଼ାଈକୀ ଅପେକ୍ଷାକେ (ଏକସାଥ ରହନେଵାଲେ ସହଭାଵୀ) ଭେଦୋଂକୋ (ଵିସ୍ତାରଵିଶେଷୋଂକୋ) ଗୁଣ କହା ଜାତା ହୈ; ଜୈସେ
ଜ୍ଞାନ, ଦର୍ଶନ, ଚାରିତ୍ର ଇତ୍ଯାଦି ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଵିସ୍ତାରଵିଶେଷ ଅର୍ଥାତ୍ ଗୁଣ ହୈଂ . ଉନ ଵିସ୍ତାରଵିଶେଷୋଂମେଂ ରହନେଵାଲେ
ଵିଶେଷତ୍ଵକୋ ଗୌଣ କରେଂ ତୋ ଇନ ସବମେଂ ଏକ ଆତ୍ମସ୍ଵରୂପ ସାମାନ୍ଯତ୍ଵ ଭାସିତ ହୋତା ହୈ . ଯହ ଵିସ୍ତାରସାମାନ୍ଯ
(ଅଥଵା ଵିସ୍ତାରସାମାନ୍ଯସମୁଦାଯ) ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ .
୨. ଆଯତସାମାନ୍ଯସମୁଦାଯ = ଆଯତସାମାନ୍ଯରୂପ ସମୁଦାଯ . ଆଯତକା ଅର୍ଥ ହୈ ଲମ୍ବାଈ ଅର୍ଥାତ୍
କାଲାପେକ୍ଷିତପ୍ରଵାହ . ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଲମ୍ବାଈକୀ ଅପେକ୍ଷାକେ (ଏକକେ ବାଦ ଏକ ପ୍ରଵର୍ତମାନ, କ୍ରମଭାଵୀ, କାଲାପେକ୍ଷିତ)
ଭେଦୋଂକୋ (ଆଯତ ଵିଶେଷୋଂକୋ) ପର୍ଯାଯ କହା ଜାତା ହୈ . ଉନ କ୍ରମଭାଵୀ ପର୍ଯାଯୋଂମେଂ ପ୍ରଵର୍ତମାନ ଵିଶେଷତ୍ଵକୋ ଗୌଣ
କରେଂ ତୋ ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵରୂପ ସାମାନ୍ଯତ୍ଵ ହୀ ଭାସିତ ହୋତା ହୈ . ଯହ ଆଯତସାମାନ୍ଯ (ଅଥଵା ଆଯତସାମାନ୍ଯ
ସମୁଦାଯ) ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ .
୩. ଅନନ୍ତଗୁଣୋଂକା ଆଶ୍ରଯ ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ .
୪. ପ୍ରତିପତ୍ତି = ପ୍ରାପ୍ତି; ଜ୍ଞାନ; ସ୍ଵୀକାର . ୫. ଦ୍ଵିଅଣୁକ = ଦୋ ଅଣୁଓଂସେ ବନା ହୁଆ ସ୍କଂଧ .