ନତିକ୍ରମଣାତ୍ . ଯୈଵ ଚ ମୃତ୍ତିକାଯାଃ ସ୍ଥିତିସ୍ତାଵେଵ କୁମ୍ଭପିଣ୍ଡଯୋଃ ସର୍ଗସଂହାରୌ, ଵ୍ଯତିରେକ - ମୁଖେନୈଵାନ୍ଵଯସ୍ଯ ପ୍ରକାଶନାତ୍ . ଯଦି ପୁନର୍ନେଦମେଵମିଷ୍ଯେତ ତଦାନ୍ଯଃ ସର୍ଗୋଽନ୍ଯଃ ସଂହାରଃ ଅନ୍ଯା ସ୍ଥିତିରିତ୍ଯାଯାତି . ତଥା ସତି ହି କେଵଲଂ ସର୍ଗଂ ମୃଗଯମାଣସ୍ଯ କୁମ୍ଭସ୍ଯୋତ୍ପାଦନକାରଣାଭାଵାଦ- ଭଵନିରେଵ ଭଵେତ୍, ଅସଦୁତ୍ପାଦ ଏଵ ଵା . ତତ୍ର କୁମ୍ଭସ୍ଯାଭଵନୌ ସର୍ଵେଷାମେଵ ଭାଵାନାମଭଵନିରେଵ ଭଵେତ୍; ଅସଦୁତ୍ପାଦେ ଵା ଵ୍ଯୋମପ୍ରସଵାଦୀନାମପ୍ଯୁତ୍ପାଦଃ ସ୍ଯାତ୍ . ତଥା କେ ଵଲଂ ସଂହାରମାରଭମାଣସ୍ଯ ମୃତ୍ପିଣ୍ଡସ୍ଯ ସଂହାରକାରଣାଭାଵାଦସଂହରଣିରେଵ ଭଵେତ୍, ସଦୁଚ୍ଛେଦ ଏଵ ଵା . ତତ୍ର ମୃତ୍ପିଣ୍ଡସ୍ଯାସଂହରଣୌ ପରଦ୍ରଵ୍ଯୋପାଦେଯରୁଚିରୂପମିଥ୍ଯାତ୍ଵସ୍ଯ ଭଙ୍ଗୋ ନାସ୍ତି . କଥଂଭୂତଃ . ପୂର୍ଵୋକ୍ତସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵପର୍ଯାଯସଂଭଵରହିତଃ . କସ୍ମାଦିତି ଚେତ୍ . ଭଙ୍ଗକାରଣାଭାଵାତ୍, ଘଟୋତ୍ପାଦାଭାଵେ ମୃତ୍ପିଣ୍ଡସ୍ଯେଵ . ଦ୍ଵିତୀଯଂ ଚ କାରଣଂ ସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵପର୍ଯାଯୋତ୍ପାଦସ୍ଯ ମିଥ୍ଯାତ୍ଵପର୍ଯାଯାଭାଵରୂପେଣ ଦର୍ଶନାତ୍ . ତଦପି କସ୍ମାତ୍ . ପର୍ଯାଯସ୍ଯ ପର୍ଯାଯାନ୍ତରାଭାଵରୂପତ୍ଵାତ୍, ଘଟପର୍ଯାଯସ୍ଯ ମୃତ୍ପିଣ୍ଡାଭାଵରୂପେଣେଵ . ଯଦି ପୁନଃ ସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵୋତ୍ପାଦନିରପେକ୍ଷୋ ଭଵତି ମିଥ୍ଯାତ୍ଵପର୍ଯାଯାଭାଵସ୍ତର୍ହ୍ଯଭାଵ ଏଵ ନ ସ୍ଯାତ୍ . କସ୍ମାତ୍ . ଅଭାଵକାରଣାଭାଵାଦିତି, ଘଟୋତ୍ପାଦାଭାଵେ କୁମ୍ଭକା ସର୍ଗ ଔର ପିଣ୍ଡକା ସଂହାର ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵ୍ଯତିରେକୋଂକେ ଦ୍ଵାରା ୨ଅନ୍ଵଯ ପ୍ରକାଶିତ ହୋତା ହୈ . ଔର ଯଦି ଐସା ହୀ (ଊ ପର ସମଝାଯା ତଦନୁସାର) ନ ମାନା ଜାଯ ତୋ ଐସା ସିଦ୍ଧ ହୋଗା କି ‘ସର୍ଗ ଅନ୍ଯ ହୈ, ସଂହାର ଅନ୍ଯ ହୈ, ସ୍ଥିତି ଅନ୍ଯ ହୈ .’ (ଅର୍ଥାତ୍ ତୀନୋଂ ପୃଥକ୍ ହୈଂ ଐସା ମାନନେକା ପ୍ରସଂଗ ଆ ଜାଯଗା .) ଐସା ହୋନେ ପର (କ୍ଯା ଦୋଷ ଆତା ହୈ, ସୋ ସମଝାତେ ହୈଂ) : —
କେଵଲ ସର୍ଗ -ଶୋଧକ କୁମ୍ଭକୀ (-ଵ୍ଯଯ ଔର ଧ୍ରୌଵ୍ଯସେ ଭିନ୍ନ ମାତ୍ର ଉତ୍ପାଦ କରନେକୋ ଜାନେଵାଲେ କୁମ୍ଭକୀ) ୩ଉତ୍ପାଦନ କାରଣକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ ଉତ୍ପତ୍ତି ହୀ ନହୀଂ ହୋଗୀ; ଅଥଵା ତୋ ଅସତ୍କା ହୀ ଉତ୍ପାଦ ହୋଗା . ଔର ଵହାଁ, (୧) ଯଦି କୁମ୍ଭକୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ନ ହୋଗୀ ତୋ ସମସ୍ତ ହୀ ଭାଵୋଂକୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ହୀ ନହୀଂ ହୋଗୀ . (ଅର୍ଥାତ୍ ଜୈସେ କୁମ୍ଭକୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ନହୀଂ ହୋଗୀ ଉସୀପ୍ରକାର ଵିଶ୍ଵକେ କିସୀ ଭୀ ଦ୍ରଵ୍ଯମେଂ କିସୀ ଭୀ ଭାଵକା ଉତ୍ପାଦ ହୀ ନହୀଂ ହୋଗା, – ଯହ ଦୋଷ ଆଯଗା); ଅଥଵା (୨) ଯଦି ଅସତ୍କା ଉତ୍ପାଦ ହୋ ତୋ ୪ଵ୍ଯୋମ -ପୁଷ୍ପ ଇତ୍ଯାଦିକା ଭୀ ଉତ୍ପାଦ ହୋଗା, (ଅର୍ଥାତ୍ ଶୂନ୍ଯମେଂସେ ଭୀ ପଦାର୍ଥ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେ ଲଗେଂଗେ, – ଯହ ଦୋଷ ଆଯଗା .)
ଔର କେଵଲ ଵ୍ଯଯାରମ୍ଭକ (ଉତ୍ପାଦ ଔର ଧ୍ରୌଵ୍ଯସେ ରହିତ କେଵଲ ଵ୍ଯଯ କରନେକୋ ଉଦ୍ଯତ ମୃତ୍ତିକାପିଣ୍ଡକା) ସଂହାରକାରଣକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ ସଂହାର ହୀ ନହୀଂ ହୋଗା; ଅଥଵା ତୋ ସତ୍କା ହୀ ଉଚ୍ଛେଦ ହୋଗା . ଵହାଁ, (୧) ଯଦି ମୃତ୍ତିକାପିଣ୍ଡକା ଵ୍ଯଯ ନ ହୋଗା ତୋ ସମସ୍ତ ହୀ ଭାଵୋଂକା ସଂହାର
୧ଵ୍ଯତିରେକ ଅନ୍ଵଯକା ଅତିକ୍ରମଣ (ଉଲ୍ଲଂଘନ) ନହୀଂ କରତେ, ଔର ଜୋ ମୃତ୍ତିକାକୀ ସ୍ଥିତି ହୈ ଵହୀ
୧. ଵ୍ଯତିରେକ = ଭେଦ; ଏକ ଦୂସରେରୂପ ନ ହୋନା ଵହ; ‘ଯହ ଵହ ନହୀଂ ହୈ’ ଐସେ ଜ୍ଞାନକା ନିମିତ୍ତଭୂତ ଭିନ୍ନରୂପତ୍ଵ .
୨. ଅନ୍ଵଯ = ଏକରୂପତା; ସାଦୃଶ୍ଯତା; ‘ଯହ ଵହୀ ହୈ’ ଐସେ ଜ୍ଞାନକା କାରଣଭୂତ ଏକରୂପତ୍ଵ .
୩. ଉତ୍ପାଦନକାରଣ = ଉତ୍ପତ୍ତିକା କାରଣ . ୪. ଵ୍ଯୋମପୁଷ୍ପ = ଆକାଶକେ ଫୂ ଲ .