ସଦ୍ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ସଂଶ୍ଚ ଗୁଣଃ ସଂଶ୍ଚୈଵ ଚ ପର୍ଯାଯ ଇତି ଵିସ୍ତାରଃ .
ଯଃ ଖଲୁ ତସ୍ଯାଭାଵଃ ସ ତଦଭାଵୋଽତଦ୍ଭାଵଃ ..୧୦୭..
ଯଥା ଖଲ୍ଵେକଂ ମୁକ୍ତାଫଲସ୍ରଗ୍ଦାମ ହାର ଇତି ସୂତ୍ରମିତି ମୁକ୍ତାଫଲମିତି ତ୍ରେଧା ଵିସ୍ତାର୍ଯତେ,
ତଥୈକଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଦ୍ରଵ୍ଯମିତି ଗୁଣ ଇତି ପର୍ଯାଯ ଇତି ତ୍ରେଧା ଵିସ୍ତାର୍ଯତେ . ଯଥା ଚୈକସ୍ଯ
ମୁକ୍ତାଫଲସ୍ରଗ୍ଦାମ୍ନଃ ଶୁକ୍ଲୋ ଗୁଣଃ ଶୁକ୍ଲୋ ହାରଃ ଶୁକ୍ଲଂ ସୂତ୍ରଂ ଶୁକ୍ଲଂ ମୁକ୍ତାଫଲମିତି ତ୍ରେଧା
ଵିସ୍ତାର୍ଯତେ, ତଥୈକସ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ସତ୍ତାଗୁଣଃ ସଦ୍ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ସଦ୍ଗୁଣଃ ସତ୍ପର୍ଯାଯ ଇତି ତ୍ରେଧା ଵିସ୍ତାର୍ଯତେ .
ଯଥା ଚୈକସ୍ମିନ୍ ମୁକ୍ତାଫଲସ୍ରଗ୍ଦାମ୍ନି ଯଃ ଶୁକ୍ଲୋ ଗୁଣଃ ସ ନ ହାରୋ ନ ସୂତ୍ରଂ ନ ମୁକ୍ତାଫଲଂ
ଯଶ୍ଚ ହାରଃ ସୂତ୍ରଂ ମୁକ୍ତାଫଲଂ ଵା ସ ନ ଶୁକ୍ଲୋ ଗୁଣ ଇତୀତରେତରସ୍ଯ ଯସ୍ତସ୍ଯାଭାଵଃ ସ ତଦଭାଵ-
ଲକ୍ଷଣୋଽତଦ୍ଭାଵୋଽନ୍ଯତ୍ଵନିବନ୍ଧନଭୂତଃ, ତଥୈକସ୍ମିନ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯେ ଯଃ ସତ୍ତାଗୁଣସ୍ତନ୍ନ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ନାନ୍ଯୋ ଗୁଣୋ
ସ୍ଥାନୀଯୋ ଯୋଽସୌ ଶୁକ୍ଲଗୁଣଃ ସ ପ୍ରଦେଶାଭେଦେନ କିଂ କିଂ ଭଣ୍ଯତେ . ଶୁକ୍ଲୋ ହାର ଇତି ଶୁକ୍ଲଂ ସୂତ୍ରମିତି
ଶୁକ୍ଲଂ ମୁକ୍ତାଫଲମିତି ଭଣ୍ଯତେ, ଯଶ୍ଚ ହାରଃ ସୂତ୍ରଂ ମୁକ୍ତାଫଲଂ ଵା ତୈସ୍ତ୍ରିଭିଃ ପ୍ରଦେଶାଭେଦେନ ଶୁକ୍ଲୋ ଗୁଣୋ
ଭଣ୍ଯତ ଇତି ତଦ୍ଭାଵସ୍ଯ ଲକ୍ଷଣମିଦମ୍ . ତଦ୍ଭାଵସ୍ଯେତି କୋଽର୍ଥଃ . ହାରସୂତ୍ରମୁକ୍ତାଫଲାନାଂ ଶୁକ୍ଲଗୁଣେନ ସହ
ତନ୍ମଯତ୍ଵଂ ପ୍ରଦେଶାଭିନ୍ନତ୍ଵମିତି . ତଥା ମୁକ୍ତାତ୍ମପଦାର୍ଥେ ଯୋଽସୌ ଶୁଦ୍ଧସତ୍ତାଗୁଣଃ ସ ପ୍ରଦେଶାଭେଦେନ କିଂ କିଂ
ଭଣ୍ଯତେ . ସତ୍ତାଲକ୍ଷଣଃ ପରମାତ୍ମପଦାର୍ଥ ଇତି ସତ୍ତାଲକ୍ଷଣଃ କେଵଲଜ୍ଞାନାଦିଗୁଣ ଇତି ସତ୍ତାଲକ୍ଷଣଃ ସିଦ୍ଧପର୍ଯାଯ
୨୦୮ପ୍ରଵଚନସାର[ ଭଗଵାନଶ୍ରୀକୁଂଦକୁଂଦ-
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ : — [ସତ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ] ‘ସତ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯ’ [ସତ୍ ଚ ଗୁଣଃ ] ‘ସତ୍ ଗୁଣ’ [ଚ ] ଔର
[ସତ୍ ଚ ଏଵ ପର୍ଯାଯଃ ] ‘ସତ୍ ପର୍ଯାଯ’ — [ଇତି ] ଇସ ପ୍ରକାର [ଵିସ୍ତାରଃ ] (ସତ୍ତାଗୁଣକା)
ଵିସ୍ତାର ହୈ . [ଯଃ ଖଲୁ ] (ଉନମେଂ ପରସ୍ପର) ଜୋ [ତସ୍ଯ ଅଭାଵଃ ] ‘ଉସକା ଅଭାଵ’ ଅର୍ଥାତ୍
‘ଉସରୂପ ହୋନେକା ଅଭାଵ’ ହୈ [ସଃ ] ଵହ [ତଦ୍ଭାଵଃ ] ‘ତଦ୍ -ଅଭାଵ’ [ଅତଦ୍ଭାଵଃ ] ଅର୍ଥାତ୍
ଅତଦ୍ଭାଵ ହୈ ..୧୦୭..
ଟୀକା : — ଜୈସେ ଏକ ୧ମୋତିଯୋଂକୀ ମାଲା ‘ହାର’କେ ରୂପମେଂ, ‘ସୂତ୍ର’ (ଧାଗା) କେ ରୂପମେଂ
ଔର ‘ମୋତୀ’ କେ ରୂପମେଂ — (ତ୍ରିଧା) ତୀନ ପ୍ରକାରସେ ଵିସ୍ତାରିତ କୀ ଜାତୀ ହୈ, ଉସୀପ୍ରକାର ଏକ ‘ଦ୍ରଵ୍ଯ,’
ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ରୂପମେଂ, ‘ଗୁଣ’କେ ରୂପମେଂ ଔର ‘ପର୍ଯାଯ’କେ ରୂପମେଂ — ତୀନ ପ୍ରକାରସେ ଵିସ୍ତାରିତ କିଯା
ଜାତା ହୈ .
ଔର ଜୈସେ ଏକ ମୋତିଯୋଂକୀ ମାଲାକା ଶୁକ୍ଲତ୍ଵ ଗୁଣ, ‘ଶୁକ୍ଲ ହାର,’ ‘ଶୁକ୍ଲ ଧାଗା’, ଔର
‘ଶୁକ୍ଲ ମୋତୀ’, — ଐସେ ତୀନ ପ୍ରକାରସେ ଵିସ୍ତାରିତ କିଯା ଜାତା ହୈ, ଉସୀପ୍ରକାର ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯକା ସତ୍ତାଗୁଣ
‘ସତ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ’, ‘ସତ୍ଗୁଣ’, ଔର ‘ସତ୍ପର୍ଯାଯ’, — ଐସେ ତୀନ ପ୍ରକାରସେ ଵିସ୍ତାରିତ କିଯା ଜାତା ହୈ .
ଔର ଜିସ ପ୍ରକାର ଏକ ମୋତିଯୋଂକୀ ମାଲାମେଂ ଜୋ ଶୁକ୍ଲତ୍ଵଗୁଣ ହୈ ଵହ ହାର ନହୀଂ ହୈ, ଧାଗା
ନହୀଂ ହୈ ଯା ମୋତୀ ନହୀଂ ହୈ, ଔର ଜୋ ହାର, ଧାଗା ଯା ମୋତୀ ହୈ ଵହ ଶୁକ୍ଲତ୍ଵଗୁଣ ନହୀଂ ହୈ; — ଇସପ୍ରକାର
୧ ମୋତିଯୋଂକୀ ମାଲା = ମୋତୀ କା ହାର, ମୌକ୍ତିକମାଲା .