ଏକସ୍ମିନ୍ଦ୍ରଵ୍ଯେ ଯଦ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଗୁଣୋ ନ ତଦ୍ଭଵତି, ଯୋ ଗୁଣଃ ସ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ନ ଭଵତୀତ୍ଯେଵଂ ଯଦ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ
ଗୁଣରୂପେଣ ଗୁଣସ୍ଯ ଵା ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପେଣ ତେନାଭଵନଂ ସୋଽତଦ୍ଭାଵଃ, ଏତାଵତୈଵାନ୍ଯତ୍ଵଵ୍ଯଵହାରସିଦ୍ଧେଃ . ନ
ପୁନର୍ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯାଭାଵୋ ଗୁଣୋ ଗୁଣସ୍ଯାଭାଵୋ ଦ୍ରଵ୍ଯମିତ୍ଯେଵଂଲକ୍ଷଣୋଽଭାଵୋଽତଦ୍ଭାଵଃ . ଏଵଂ ସତ୍ଯେକଦ୍ରଵ୍ଯ-
ସ୍ଯାନେକତ୍ଵମୁଭଯଶୂନ୍ଯତ୍ଵମପୋହରୂପତ୍ଵଂ ଵା ସ୍ଯାତ୍ . ତଥା ହି — ଯଥା ଖଲୁ ଚେତନଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯାଭାଵୋ-
ଽଚେତନଦ୍ରଵ୍ଯମଚେତନଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯାଭାଵଶ୍ଚେତନଦ୍ରଵ୍ଯମିତି ତଯୋରନେକତ୍ଵଂ, ତଥା ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯାଭାଵୋ ଗୁଣୋ
ଗୁଣସ୍ଯାଭାଵୋ ଦ୍ରଵ୍ଯମିତ୍ଯେକସ୍ଯାପି ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯାନେକତ୍ଵଂ ସ୍ଯାତ୍ . ଯଥା ସୁଵର୍ଣସ୍ଯାଭାଵେ ସୁଵର୍ଣତ୍ଵସ୍ଯା-
ଭାଵଃ ସୁଵର୍ଣତ୍ଵସ୍ଯାଭାଵେ ସୁଵର୍ଣସ୍ଯାଭାଵ ଇତ୍ଯୁଭଯଶୂନ୍ଯତ୍ଵଂ, ତଥା ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯାଭାଵେ ଗୁଣସ୍ଯାଭାଵୋ
ଯୋଽପି ଗୁଣଃ ସ ନ ତତ୍ତ୍ଵଂ ଦ୍ରଵ୍ଯମର୍ଥତଃ ପରମାର୍ଥତଃ, ଯଃ ଶୁଦ୍ଧସତ୍ତାଗୁଣଃ ସ ମୁକ୍ତାତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯଂ ନ ଭଵତି .
ଶୁଦ୍ଧସତ୍ତାଶବ୍ଦେନ ମୁକ୍ତାତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଵାଚ୍ଯଂ ନ ଭଵତୀତ୍ଯର୍ଥଃ . ଏସୋ ହି ଅତବ୍ଭାଵୋ ଏଷ ଉକ୍ତଲକ୍ଷଣୋ ହି
ସ୍ଫୁ ଟମତଦ୍ଭାଵଃ . ଉକ୍ତଲକ୍ଷଣ ଇତି କୋଽର୍ଥଃ . ଗୁଣଗୁଣିନୋଃ ସଂଜ୍ଞାଦିଭେଦେଽପି ପ୍ରଦେଶଭେଦାଭାଵଃ . ଣେଵ ଅଭାଵୋ
ତ୍ତି ଣିଦ୍ଦିଟ୍ଠୋ ନୈଵାଭାଵ ଇତି ନିର୍ଦିଷ୍ଟଃ . ନୈଵ ଅଭାଵ ଇତି କୋଽର୍ଥଃ . ଯଥା ସତ୍ତାଵାଚକଶବ୍ଦେନ ମୁକ୍ତାତ୍ମ-
ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଵାଚ୍ଯଂ ନ ଭଵତି ତଥା ଯଦି ସତ୍ତାପ୍ରଦେଶୈରପି ସତ୍ତାଗୁଣାତ୍ସକାଶାଦ୍ଭିନ୍ନଂ ଭଵତି ତଦା ଯଥା
କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା ]
ଜ୍ଞେଯତତ୍ତ୍ଵ -ପ୍ରଜ୍ଞାପନ
୨୧୧
ଟୀକା : — ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯମେଂ, ଜୋ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ ଵହ ଗୁଣ ନହୀଂ ହୈ, ଜୋ ଗୁଣ ହୈ ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ନହୀଂ ହୈ; —
ଇସପ୍ରକାର ଜୋ ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଗୁଣରୂପସେ ଅଭଵନ (-ନ ହୋନା) ଅଥଵା ଗୁଣକା ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପସେ ଅଭଵନ ଵହ
ଅତଦ୍ଭାଵ ହୈ; କ୍ଯୋଂକି ଇତନେସେ ହୀ ଅନ୍ଯତ୍ଵଵ୍ଯଵହାର (-ଅନ୍ଯତ୍ଵରୂପ ଵ୍ଯଵହାର) ସିଦ୍ଧ ହୋତା ହୈ . ପରନ୍ତୁ
ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଅଭାଵ ଗୁଣ ହୈ, ଗୁଣକା ଅଭାଵ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ; — ଐସେ ଲକ୍ଷଣଵାଲା ଅଭାଵ ଵହ ଅତଦ୍ଭାଵ ନହୀଂ
ହୈ . ଯଦି ଐସା ହୋ ତୋ (୧) ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ଅନେକତ୍ଵ ଆ ଜାଯଗା, (୨) ଉଭଯଶୂନ୍ଯତା (ଦୋନୋଂକା
ଅଭାଵ) ହୋ ଜାଯଗୀ, ଅଥଵା (୩) ଅପୋହରୂପତା ଆ ଜାଯଗୀ . ଇସୀ କୋ ସମଝାତେ ହୈଂ : —
(ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଅଭାଵ ଵହ ଗୁଣ ହୈ ଔର ଗୁଣକା ଅଭାଵ ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ; ଵହ ଐସା ମାନନେ ପର ପ୍ରଥମ
ଦୋଷ ଇସ ପ୍ରକାର ଆଯଗା : — )
(୧) ଜୈସେ ଚେତନଦ୍ରଵ୍ଯକା ଅଭାଵ ଵହ ଅଚେତନ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ, ଅଚେତନଦ୍ରଵ୍ଯକା ଅଭାଵ ଵହ
ଚେତନଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ, — ଇସପ୍ରକାର ଉନକେ ଅନେକତ୍ଵ (ଦ୍ଵିତ୍ଵ) ହୈ, ଉସୀପ୍ରକାର ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଅଭାଵ ଵହ ଗୁଣ,
ଗୁଣକା ଅଭାଵ ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ — ଇସପ୍ରକାର ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଭୀ ଅନେକତ୍ଵ ଆ ଜାଯଗା . (ଅର୍ଥାତ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯକେ
ଏକ ହୋନେପର ଭୀ ଉସକେ ଅନେକତ୍ଵକା ପ୍ରସଂଗ ଆ ଜାଯଗା .)
(ଅଥଵା ଉଭଯଶୂନ୍ଯତ୍ଵରୂପ ଦୂସରା ଦୋଷ ଇସ ପ୍ରକାର ଆତା ହୈ : — )
(୨) ଜୈସେ ସୁଵର୍ଣକେ ଅଭାଵ ହୋନେ ପର ସୁଵର୍ଣତ୍ଵକା ଅଭାଵ ହୋ ଜାତା ହୈ ଔର
ସୁଵର୍ଣତ୍ଵକା ଅଭାଵ ହୋନେ ପର ସୁଵର୍ଣକା ଅଭାଵ ହୋ ଜାତା ହୈ, — ଇସପ୍ରକାର ଉଭଯଶୂନ୍ଯତ୍ଵ –
ଦୋନୋଂକା ଅଭାଵ ହୋ ଜାତା ହୈ; ଉସୀପ୍ରକାର ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଅଭାଵ ହୋନେ ପର ଗୁଣକା ଅଭାଵ ଔର ଗୁଣକା
ଅଭାଵ ହୋନେ ପର ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଅଭାଵ ହୋ ଜାଯଗା; — ଇସପ୍ରକାର ଉଭଯଶୂନ୍ଯତା ହୋ ଜାଯଗୀ . (ଅର୍ଥାତ୍