ଲକ୍ଷଣକ୍ରିଯାଯା ଆତ୍ମମଯତ୍ଵାଭ୍ଯୁପଗମାତ୍ . ଯା ଚ କ୍ରିଯା ସା ପୁନରାତ୍ମନା ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରେଣ ପ୍ରାପ୍ଯତ୍ଵାତ୍କର୍ମ . ତତସ୍ତସ୍ଯ ପରମାର୍ଥାଦାତ୍ମା ଆତ୍ମପରିଣାମାତ୍ମକସ୍ଯ ଭାଵକର୍ମଣ ଏଵ କର୍ତା, ନ ତୁ ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମାତ୍ମକସ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମଣଃ . ଅଥ ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମଣଃ କଃ କର୍ତେତି ଚେତ୍ . ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମୋ ହି ତାଵତ୍ସ୍ଵଯଂ ପୁଦ୍ଗଲ ଏଵ, ପରିଣାମିନଃ ପରିଣାମସ୍ଵରୂପକର୍ତୃତ୍ଵେନ ପରିଣାମାଦନନ୍ଯତ୍ଵାତ୍ . ଯଶ୍ଚ ତସ୍ଯ ତଥାଵିଧଃ ପରିଣାମଃ ସା ପୁଦ୍ଗଲମଯ୍ଯେଵ କ୍ରିଯା, ସର୍ଵ- ଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ପରିଣାମଲକ୍ଷଣକ୍ରିଯାଯା ଆତ୍ମମଯତ୍ଵାଭ୍ଯୁପଗମାତ୍ . ଯା ଚ କ୍ରିଯା ସା ପୁନଃ ପୁଦ୍ଗଲେନ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରେଣ ପ୍ରାପ୍ଯତ୍ଵାତ୍କର୍ମ . ତତସ୍ତସ୍ଯ ପରମାର୍ଥାତ୍ ପୁଦ୍ଗଲ ଆତ୍ମପରିଣାମାତ୍ମକସ୍ଯ ଅଥଵା ଦ୍ଵିତୀଯପାତନିକା – ଶୁଦ୍ଧପାରିଣାମିକପରମଭାଵଗ୍ରାହକେଣ ଶୁଦ୍ଧନଯେନ ଯଥୈଵାକର୍ତା ତଥୈଵାଶୁଦ୍ଧନଯେନାପି ସାଂଖ୍ଯେନ ଯଦୁକ୍ତଂ ତନ୍ନିଷେଧାର୍ଥମାତ୍ମନୋ ବନ୍ଧମୋକ୍ଷସିଦ୍ଧଯର୍ଥଂ କଥଂଚିତ୍ପରିଣାମିତ୍ଵଂ ଵ୍ଯଵସ୍ଥାପଯତୀତି ପାତନିକାଦ୍ଵଯଂ ମନସି ସଂପ୍ରଧାର୍ଯ ସୂତ୍ରମିଦଂ ନିରୂପଯତି — ପରିଣାମୋ ସଯମାଦା ପରିଣାମଃ ସ୍ଵଯମାତ୍ମା, ଆତ୍ମ- ପରିଣାମସ୍ତାଵଦାତ୍ମୈଵ . କସ୍ମାତ୍ . ପରିଣାମପରିଣାମିନୋସ୍ତନ୍ମଯତ୍ଵାତ୍ . ସା ପୁଣ କିରିଯ ତ୍ତି ହୋଦି ସା ପୁନଃ କ୍ରିଯେତି ଭଵତି, ସ ଚ ପରିଣାମଃ କ୍ରିଯା ପରିଣତିରିତି ଭଵତି . କଥଂଭୂତା . ଜୀଵମଯା ଜୀଵେନ ନିର୍ଵୃତ୍ତତ୍ଵାଜ୍ଜୀଵମଯୀ . କିରିଯା କମ୍ମ ତ୍ତି ମଦା ଜୀଵେନ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରେଣ ସ୍ଵାଧୀନେନ ଶୁଦ୍ଧାଶୁଦ୍ଧୋପାଦାନକାରଣଭୂତେନ ପ୍ରାପ୍ଯତ୍ଵାତ୍ସା କ୍ରିଯା କର୍ମେତି ମତା ସଂମତା . କର୍ମଶବ୍ଦେନାତ୍ର ଯଦେଵ ଚିଦ୍ରୂପଂ ଜୀଵାଦଭିନ୍ନଂ ଭାଵକର୍ମସଂଜ୍ଞଂ ନିଶ୍ଚଯକର୍ମ ତଦେଵ ଗ୍ରାହ୍ଯମ୍ . ତସ୍ଯୈଵ କର୍ତା ଜୀଵଃ . ତମ୍ହା କମ୍ମସ୍ସ ଣ ଦୁ କତ୍ତା ତସ୍ମାଦ୍ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମଣୋ ନ କର୍ତେତି . ଅତ୍ରୈତଦାଯାତି – ଯଦ୍ଯପି କଥଂଚିତ୍ ପରିଣାମିତ୍ଵେ ସତି ଜୀଵସ୍ଯ କର୍ତୃତ୍ଵଂ ଜାତଂ ତଥାପି ନିଶ୍ଚଯେନ ସ୍ଵକୀଯ- ପରିଣାମାନାମେଵ କର୍ତା, ପୁଦ୍ଗଲକର୍ମଣାଂ ଵ୍ଯଵହାରେଣେତି . ତତ୍ର ତୁ ଯଦା ଶୁଦ୍ଧୋପାଦାନକାରଣରୂପେଣ ଶୁଦ୍ଧୋପଯୋଗେନ ପରିଣାମକେ ସ୍ଵରୂପକା କର୍ତ୍ତା ହୋନେସେ ପରିଣାମସେ ଅନନ୍ଯ ହୈ; ଔର ଜୋ ଉସକା (-ଆତ୍ମାକା) ତଥାଵିଧ ପରିଣାମ ହୈ ଵହ ଜୀଵମଯୀ ହୀ କ୍ରିଯା ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ସର୍ଵ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୀ ପରିଣାମଲକ୍ଷଣକ୍ରିଯା ଆତ୍ମମଯତା (ନିଜମଯତା) ସେ ସ୍ଵୀକାର କୀ ଗଈ ହୈ; ଔର ଫି ର, ଜୋ (ଜୀଵମଯୀ) କ୍ରିଯା ହୈ ଵହ ଆତ୍ମାକେ ଦ୍ଵାରା ସ୍ଵତଂତ୍ରତଯା ୧ପ୍ରାପ୍ଯ ହୋନେସେ କର୍ମ ହୈ . ଇସଲିଯେ ପରମାର୍ଥତଃ ଆତ୍ମା ଅପନେ ପରିଣାମସ୍ଵରୂପ ଭାଵକର୍ମକା ହୀ କର୍ତ୍ତା ହୈ; କିନ୍ତୁ ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମସ୍ଵରୂପ ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମକା ନହୀଂ .

ଅବ ଯହାଁ ଐସା ପ୍ରଶ୍ନ ହୋତା ହୈ କି ‘(ଜୀଵ ଭାଵକର୍ମକା ହୀ କର୍ତ୍ତା ହୈ ତବ ଫି ର) ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମକା କର୍ତ୍ତା କୌନ ହୈ ?’ ଇସକା ଉତ୍ତର ଇସପ୍ରକାର ହୈ : — ପ୍ରଥମ ତୋ ପୁଦ୍ଗଲକା ପରିଣାମ ଵାସ୍ତଵମେଂ ସ୍ଵଯଂ ପୁଦ୍ଗଲ ହୀ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ପରିଣାମୀ ପରିଣାମକେ ସ୍ଵରୂପକା କର୍ତ୍ତା ହୋନେସେ ପରିଣାମସେ ଅନନ୍ଯ ହୈ; ଔର ଜୋ ଉସକା (-ପୁଦ୍ଗଲକା) ତଥାଵିଧି ପରିଣାମ ହୈ ଵହ ପୁଦ୍ଗଲମଯୀ ହୀ କ୍ରିଯା ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ସର୍ଵ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୀ ପରିଣାମସ୍ଵରୂପ କ୍ରିଯା ନିଜମଯ ହୋତୀ ହୈ, ଐସା ସ୍ଵୀକାର କିଯା ଗଯା ହୈ; ଔର ଫି ର, ଜୋ (ପୁଦ୍ଗଲମଯୀ) କ୍ରିଯା ହୈ ଵହ ପୁଦ୍ଗଲକେ ଦ୍ଵାରା ସ୍ଵତଂତ୍ରତଯା ପ୍ରାପ୍ଯ ହୋନେସେ କର୍ମ ହୈ . ଇସଲିଯେ ପରମାର୍ଥତଃ ପୁଦ୍ଗଲ ଅପନେ ପରିଣାମସ୍ଵରୂପ ଉସ ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମକା ହୀ କର୍ତ୍ତା ହୈ, କିନ୍ତୁ ପ୍ର. ୩୧

୧. ପ୍ରାପ୍ଯ = ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେ ଯୋଗ୍ଯ, (ଜୋ ସ୍ଵତଂତ୍ରପନେ କରେ ସୋ କର୍ତା ହୈ; ଔର କ ର୍ତ୍ତା ଜିସେ ପ୍ରାପ୍ତ କରେ ସୋ କର୍ମ ହୈ .)