ଇହ ହି ଦ୍ରଵ୍ଯମେକତ୍ଵନିବନ୍ଧନଭୂତଂ ଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵସାମାନ୍ଯମନୁଜ୍ଝଦେଵ ତଦଧିରୂଢଵିଶେଷଲକ୍ଷଣ- ସଦ୍ଭାଵାଦନ୍ଯୋନ୍ଯଵ୍ଯଵଚ୍ଛେଦେନ ଜୀଵାଜୀଵତ୍ଵଵିଶେଷମୁପଢୌକତେ . ତତ୍ର ଜୀଵସ୍ଯାତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯମେଵୈକା ଵ୍ଯକ୍ତିଃ . ଅଜୀଵସ୍ଯ ପୁନଃ ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯମଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯଂ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯମାକାଶଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଚେତି ପଂଚ ଵ୍ଯକ୍ତଯଃ . କଥନେନ ଦ୍ଵିତୀଯା ଚେତି ‘ଆଗାସମଣୁଣିଵିଟ୍ଠଂ’ ଇତ୍ଯାଦିସୂତ୍ରଦ୍ଵଯେନ ସପ୍ତମସ୍ଥଲମ୍ . ତଦନନ୍ତରଂ କାଲାଣୁରୂପଦ୍ରଵ୍ଯକାଲ- ସ୍ଥାପନରୂପେଣ ‘ଉପ୍ପାଦୋ ପଦ୍ଧଂସୋ’ ଇତ୍ଯାଦିଗାଥାତ୍ରଯେଣାଷ୍ଟମସ୍ଥଲମିତି ଵିଶେଷଜ୍ଞେଯାଧିକାରେ ସମୁଦାଯପାତନିକା . ତଦ୍ଯଥା — ଅଥ ଜୀଵାଜୀଵଲକ୍ଷଣମାଵେଦଯତି — ଦଵ୍ଵଂ ଜୀଵମଜୀଵଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଜୀଵାଜୀଵଲକ୍ଷଣଂ ଭଵତି . ଜୀଵୋ ପୁଣ ଚେଦଣୋ ଜୀଵଃ ପୁନଶ୍ଚେତନଃ ସ୍ଵତଃସିଦ୍ଧଯା ବହିରଙ୍ଗକାରଣନିରପେକ୍ଷଯା ବହିରନ୍ତଶ୍ଚ ପ୍ରକାଶମାନଯା ନିତ୍ଯରୂପଯା ନିଶ୍ଚଯେନ ପରମଶୁଦ୍ଧଚେତନଯା, ଵ୍ଯଵହାରେଣ ପୁନରଶୁଦ୍ଧଚେତନଯା ଚ ଯୁକ୍ତତ୍ଵାଚ୍ଚେତନୋ ଭଵତି . ପୁନରପି କିଂଵିଶିଷ୍ଟଃ .
ଅବ, ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଶେଷକା ପ୍ରଜ୍ଞାପନ କରତେ ହୈଂ (ଅର୍ଥାତ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଶେଷୋଂକୋ – ଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ଭେଦୋଂକୋ – ବତଲାତେ ହୈଂ ) . ଉସମେଂ (ପ୍ରଥମ), ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଜୀଵ -ଅଜୀଵପନେରୂପ ଵିଶେଷକୋ ନିଶ୍ଚିତ କରତେ ହୈଂ, (ଅର୍ଥାତ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଜୀଵ ଔର ଅଜୀଵ – ଐସେ ଦୋ ଭେଦ ବତଲାତେ ହୈଂ ) : —
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ : — [ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ] ଦ୍ରଵ୍ଯ [ଜୀଵଃ ଅଜୀଵଃ ] ଜୀଵ ଔର ଅଜୀଵ ହୈ . [ପୁନଃ ] ଉସମେଂ [ଚେତନୋପଯୋଗମଯଃ ] ଚେତନାମଯ ତଥା ଉପଯୋଗମଯ ସୋ [ଜୀଵଃ ] ଜୀଵ ହୈ, [ଚ ] ଔର [ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯପ୍ରମୁଖଃ ଅଚେତନଃ ] ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯାଦିକ ଅଚେତନ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଵେ [ଅଜୀଵଃ ଭଵତି ] ଅଜୀଵ ହୈଂ ..୧୨୭..
ଟୀକା : — ଯହାଁ (ଇସ ଵିଶ୍ଵମେଂ) ଦ୍ରଵ୍ଯ, ଏକତ୍ଵକେ କାରଣଭୂତ ଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵସାମାନ୍ଯକୋ ଛୋଡ଼େ ବିନା ହୀ, ଉସମେଂ ରହେ ହୁଏ ଵିଶେଷଲକ୍ଷଣୋଂକେ ସଦ୍ଭାଵକେ କାରଣ ଏକ -ଦୂସରେସେ ପୃଥକ୍ କିଯେ ଜାନେପର ଜୀଵତ୍ଵରୂପ ଔର ଅଜୀଵତ୍ଵରୂପ ଵିଶେଷକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ . ଉସମେଂ, ଜୀଵକା ଆତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯ ହୀ ଏକ ଭେଦ ହୈ; ଔର ଅଜୀଵକେ ପୁଦ୍ଗଲ ଦ୍ରଵ୍ଯ, ଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯ, ଅଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯ, କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ତଥା ଆକାଶଦ୍ରଵ୍ଯ — ଯହ ପାଁଚ ଭେଦ ହୈଂ . ଜୀଵକା ଵିଶେଷଲକ୍ଷଣ ଚେତନା -ଉପଯୋଗମଯତ୍ଵ (ଚେତନାମଯପନା ଔର ଉପଯୋଗମଯପନା) ହୈ;
ଛେ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଜୀଵ, ଅଜୀଵ; ଚିତ -ଉପଯୋଗମଯ ତେ ଜୀଵ ଛେ; ପୁଦ୍ଗଲପ୍ରମୁଖ ଜେ ଛେ ଅଚେତନ ଦ୍ରଵ୍ଯ, ତେହ ଅଜୀଵ ଛେ. ୧୨୭.
୨୫୨ପ୍ରଵଚନସାର[ ଭଗଵାନଶ୍ରୀକୁଂଦକୁଂଦ-