ପର୍ଯାଯତ୍ଵେ ଶବ୍ଦସ୍ଯ ପୃଥିଵୀସ୍କନ୍ଧସ୍ଯେଵ ସ୍ପର୍ଶନାଦୀନ୍ଦ୍ରିଯଵିଷଯତ୍ଵମ୍; ଅପାଂ ଘ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିଯାଵିଷଯତ୍ଵାତ୍, ଜ୍ଯୋତିଷୋ ଘ୍ରାଣରସନେନ୍ଦ୍ରିଯାଵିଷଯତ୍ଵାତ୍, ମରୁତୋ ଘ୍ରାଣରସନଚକ୍ଷୁରିନ୍ଦ୍ରିଯାଵିଷଯତ୍ଵାଚ୍ଚ . ନ ଚାଗନ୍ଧା- ଗନ୍ଧରସାଗନ୍ଧରସଵର୍ଣାଃ ଏଵମପ୍ଜ୍ଯୋତିର୍ମାରୁତଃ, ସର୍ଵପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ସ୍ପର୍ଶାଦିଚତୁଷ୍କୋପେତତ୍ଵାଭ୍ଯୁପଗମାତ୍; ଵ୍ଯକ୍ତସ୍ପର୍ଶାଦିଚତୁଷ୍କାନାଂ ଚ ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତାରଣିଯଵାନାମାରମ୍ଭକୈରେଵ ପୁଦ୍ଗଲୈରଵ୍ଯକ୍ତଗନ୍ଧାଵ୍ଯକ୍ତଗନ୍ଧରସା- ଵ୍ଯକ୍ତଗନ୍ଧରସଵର୍ଣାନାମପ୍ଜ୍ଯୋତିରୁଦରମରୁତାମାରମ୍ଭଦର୍ଶନାତ୍ . ନ ଚ କ୍ଵଚିତ୍କସ୍ଯଚିତ୍ ଗୁଣସ୍ଯ ଵ୍ଯକ୍ତା- ପୌଦ୍ଗଲଃ . ଯଥା ଜୀଵସ୍ଯ ନରନାରକାଦିଵିଭାଵପର୍ଯାଯାଃ ତଥାଯଂ ଶବ୍ଦଃ ପୁଦ୍ଗଲସ୍ଯ ଵିଭାଵପର୍ଯାଯୋ, ନ ଚ ଗୁଣଃ . କସ୍ମାତ୍ . ଗୁଣସ୍ଯାଵିନଶ୍ଵରତ୍ଵାତ୍, ଅଯଂ ଚ ଵିନଶ୍ଵରୋ . ନୈଯାଯିକମତାନୁସାରୀ କଶ୍ଚିଦ୍ଵଦତ୍ଯାକାଶ- ଗୁଣୋଽଯଂ ଶବ୍ଦଃ . ପରିହାରମାହ – ଆକାଶଗୁଣତ୍ଵେ ସତ୍ଯମୂର୍ତୋ ଭଵତି . ଅମୂର୍ତଶ୍ଚ ଶ୍ରଵଣେନ୍ଦ୍ରିଯଵିଷଯୋ ନ ଭଵତି, ଦୃଶ୍ଯତେ ଚ ଶ୍ରଵଣେନ୍ଦ୍ରିଯଵିଷଯତ୍ଵମ୍ . ଶେଷେନ୍ଦ୍ରିଯଵିଷଯଃ କସ୍ମାନ୍ନ ଭଵତୀତି ଚେତ୍ —
ଔର ‘‘ଯଦି ଶବ୍ଦ ପୁଦ୍ଗଲକୀ ପର୍ଯାଯ ହୋ ତୋ ଵହ ପୃଥ୍ଵୀସ୍କଂଧକୀ ଭାଁତି ସ୍ପର୍ଶନାଦିକ ଇଦ୍ରିଯୋଂକା ଵିଷଯ ହୋନା ଚାହିଯେ, ଅର୍ଥାତ୍ ଜୈସେ ପୃଥ୍ଵୀସ୍କଂଧରୂପ ପୁଦ୍ଗଲପର୍ଯାଯ ସର୍ଵ ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂସେ ଜ୍ଞାତ ହୋତୀ ହୈ ଉସୀପ୍ରକାର ଶବ୍ଦରୂପ ପୁଦ୍ଗଲପର୍ଯାଯ ଭୀ ସଭୀ ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂସେ ଜ୍ଞାତ ହୋନୀ ଚାହିଯେ’’ (ଐସା ତର୍କ କିଯା ଜାଯ ତୋ) ଐସା ଭୀ ନହୀଂ ହୈ; କ୍ଯୋଂକି ପାନୀ (ପୁଦ୍ଗଲକୀ ପର୍ଯାଯ ହୋନେ ପର ଭୀ) ଘ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିଯକା ଵିଷଯ ନହୀଂ ହୈ; ଅଗ୍ନି (ପୁଦ୍ଗଲକୀ ପର୍ଯାଯ ହୋନେ ପର ଭୀ) ଘ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିଯ ତଥା ରସନେନ୍ଦ୍ରିଯକା ଵିଷଯ ନହୀଂ ହୈ ଔର ଵାଯୁ (ପୁଦ୍ଗଲକୀ ପର୍ଯାଯ ହୋନେ ପରଭୀ) ଘ୍ରାଣ, ରସନା ତଥା ଚକ୍ଷୁଇନ୍ଦ୍ରିଯକା ଵିଷଯ ନହୀଂ ହୈ . ଔର ଐସା ଭୀ ନହୀଂ ହୈ କି ପାନୀ ଗଂଧ ରହିତ ହୈ (ଇସଲିଯେ ନାକସେ ଅଗ୍ରାହ୍ଯ ହୈ ), ଅଗ୍ନି ଗଂଧ ତଥା ରସ ରହିତ ହୈ (ଇସଲିଯେ ନାକ, ଜୀଭସେ ଅଗ୍ରାହ୍ଯ ହୈ ) ଔର ଵାଯୁ ଗଂଧ, ରସ ତଥା ଵର୍ଣ ରହିତ ହୈ (ଇସଲିଯେ ନାକ, ଜୀଭ ତଥା ଆଁଖୋଂସେ ଅଗ୍ରାହ୍ଯ ହୈ ); କ୍ଯୋଂକି ସଭୀ ପୁଦ୍ଗଲ ସ୍ପର୍ଶାଦି ୧ଚତୁଷ୍କଯୁକ୍ତ ସ୍ଵୀକାର କିଯେ ଗଯେ ହୈଂ କ୍ଯୋଂକି ଜିନକେ ସ୍ପର୍ଶାଦି ଚତୁଷ୍କ ଵ୍ଯକ୍ତ ହୈଂ ଐସେ (୧) ଚନ୍ଦ୍ରକାଂତମଣିକୋ, (୨) ଅରଣିକୋ ଔର (୩) ଜୌ କୋ ଜୋ ପୁଦ୍ଗଲ ଉତ୍ପନ୍ନ କରତେ ହୈଂ ଉନ୍ହୀଂ କେ ଦ୍ଵାରା (୧) ଜିସକୀ ଗଂଧ ଅଵ୍ଯକ୍ତ ହୈ ଐସେ ପାନୀକୀ, (୨) ଜିସକୀ ଗଂଧ ତଥା ରସ ଅଵ୍ଯକ୍ତ ହୈ ଐସୀ ଅଗ୍ନିକୀ ଔର (୩) ଜିସକୀ ଗଂଧ, ରସ ତଥା ଵର୍ଣ ଅଵ୍ଯକ୍ତ ହୈ ଐସୀ ଉଦରଵାଯୁକୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋତୀ ଦେଖୀ ଜାତୀ ହୈ .
୨୬୨ପ୍ରଵଚନସାର[ ଭଗଵାନଶ୍ରୀକୁଂଦକୁଂଦ-
୧. ଚତୁଷ୍କ = ଚତୁଷ୍ଟଯ, ଚାରକା ସମୂହ . [ସମସ୍ତ ପୁଦ୍ଗଲୋଂମେଂ — ପୃଥ୍ଵୀ, ଜଲ, ଅଗ୍ନି ଔର ଵାଯୁ ଇନ ସବହୀମେଂ —
ସ୍ପର୍ଶାଦି ଚାରୋଂ ଗୁଣ ହୋତେ ହୈଂ . ମାତ୍ର ଅନ୍ତର ଇତନା ହୀ ହୈଂ କି ପୃଥ୍ଵୀମେଂ ଚାରୋଂ ଗୁଣ ଵ୍ଯକ୍ତ ହୈଂ, ପାନୀମେଂ ଗଂଧ ଅଵ୍ଯକ୍ତ
ହୈ, ଅଗ୍ନିମେଂ ଗଂଧ ତଥା ରସ ଅଵ୍ଯକ୍ତ ହୈ, ଔର ଵାଯୁମେଂ ଗଂଧ, ରସ, ତଥା ଵର୍ଣ ଅଵ୍ଯକ୍ତ ହୈଂ . ଇସ ବାତକୀ ସିଦ୍ଧିକେ
ଲିଯେ ଯୁକ୍ତି ଇସପ୍ରକାର ହୈ : – ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତମଣିରୂପ ପୃଥ୍ଵୀମେଂସେ ପାନୀ ଝରତା ହୈ; ଅରଣିକୀ -ଲକଡ଼ୀମେଂସେ ଅଗ୍ନି ପ୍ରଗଟ
ହୋତୀ ହୈ ଔର ଜୌ ଖାନେସେ ପେଟମେଂ ଵାଯୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତୀ ହୈ; ଇସଲିଯେ (୧) ଚନ୍ଦ୍ରକାଂତମଣିମେଂ, (୨) ଅରଣି -ଲକଡ଼ୀମେଂ
ଔର (୩) ଜୌ ମେଂ ରହନେଵାଲେ ଚାରୋଂ ଗୁଣ (୧) ପାନୀମେଂ, (୨) ଅଗ୍ନିମେଂ ଔର (୩) ଵାଯୁମେଂ ହୋନେ ଚାହିଯେ . ମାତ୍ର
ଅନ୍ତର ଇତନା ହୀ ହୈ କି ଉନ ଗୁଣୋଂମେଂସେ କୁଛ ଅପ୍ରଗଟରୂପସେ ପରିଣମିତ ହୁଯେ ହୈଂ . ଔର ଫି ର, ପାନୀମେଂସେ ମୋତୀରୂପ
ପୃଥ୍ଵୀକାଯ ଅଥଵା ଅଗ୍ନିମେଂସେ କାଜଲରୂପ ପୃଥ୍ଵୀକାଯକେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେ ପର ଚାରୋଂ ଗୁଣ ପ୍ରଗଟ ହୋତେ ହୁଯେ ଦେଖେ ଜାତେ
ହୈଂ . ]