ଅପ୍ରଦେଶ ଏଵ ସମଯୋ, ଦ୍ରଵ୍ଯେଣ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରତ୍ଵାତ୍ . ନ ଚ ତସ୍ଯ ପୁଦ୍ଗଲସ୍ଯେଵ ପର୍ଯାଯେଣାପ୍ଯ- ନେକପ୍ରଦେଶତ୍ଵଂ, ଯତସ୍ତସ୍ଯ ନିରନ୍ତରଂ ପ୍ରସ୍ତାରଵିସ୍ତୃତପ୍ରଦେଶମାତ୍ରାସଂଖ୍ଯେଯଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେଽପି ପରସ୍ପରସଂପର୍କା- ସଂଭଵାଦେକୈକମାକାଶପ୍ରଦେଶମଭିଵ୍ଯାପ୍ଯ ତସ୍ଥୁଷଃ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରସ୍ଯ ପରମାଣୋସ୍ତଦଭିଵ୍ଯାପ୍ତମେକମାକାଶପ୍ରଦେଶଂ ମନ୍ଦଗତ୍ଯା ଵ୍ଯତିପତତ ଏଵ ଵୃତ୍ତିଃ ..୧୩୮..
ଅଥ କାଲପଦାର୍ଥସ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯୌ ପ୍ରଜ୍ଞାପଯତି — ପରସ୍ପରବନ୍ଧୋ ଭଵତି ତଥାଵିଧବନ୍ଧାଭାଵାତ୍ପର୍ଯାଯେଣାପି . ଅଯମତ୍ରାର୍ଥଃ — ଯସ୍ମାତ୍ପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୋରେକପ୍ରଦେଶ- ଗମନପର୍ଯନ୍ତଂ ସହକାରିତ୍ଵଂ କ ରୋତି ନ ଚାଧିକଂ ତସ୍ମାଦେଵ ଜ୍ଞାଯତେ ସୋଽପ୍ଯେକପ୍ରଦେଶ ଇତି ..୧୩୮.. ଅଥ ପୂର୍ଵୋକ୍ତକାଲପଦାର୍ଥସ୍ଯ ପର୍ଯାଯସ୍ଵରୂପଂ ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଵରୂପଂ ଚ ପ୍ରତିପାଦଯତି — ଵଦିଵଦଦୋ ତସ୍ଯ ପୂର୍ଵସୂତ୍ରୋଦିତ-
ଟୀକା : — କାଲ, ଦ୍ରଵ୍ଯସେ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ହୋନେସେ, ଅପ୍ରଦେଶୀ ହୀ ହୈ . ଔର ଉସେ ପୁଦ୍ଗଲକୀ ଭାଁତି ପର୍ଯାଯସେ ଭୀ ଅନେକପ୍ରଦେଶୀପନା ନହୀଂ ହୈ; କ୍ଯୋଂକି ପରସ୍ପର ଅନ୍ତରକେ ବିନା ୧ପ୍ରସ୍ତାରରୂପ ଵିସ୍ତୃତ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ଅସଂଖ୍ଯାତ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ହୋନେ ପର ଭୀ ପରସ୍ପର ସଂପର୍କ ନ ହୋନେସେ ଏକ -ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକୋ ଵ୍ଯାପ୍ତ କରକେ ରହନେଵାଲେ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଵୃତ୍ତି ତଭୀ ହୋତୀ ହୈ (ଅର୍ଥାତ୍ କାଲାଣୁକୀ ପରିଣତି ତଭୀ ନିମିତ୍ତଭୂତ ହୋତୀ ହୈ ) କି ଜବ ୨ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ପରମାଣୁ ଉସ (କାଲାଣୁ) ସେ ଵ୍ଯାପ୍ତ ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକୋ ମନ୍ଦଗତିସେ ଉଲ୍ଲଂଘନ କରତା ହୋ .
ଭାଵାର୍ଥ : — ଲୋକାକାଶକେ ଅସଂଖ୍ଯାତପ୍ରଦେଶ ହୈଂ . ଏକ -ଏକ ପ୍ରଦେଶମେଂ ଏକ -ଏକ କାଲାଣୁ ରହା ହୁଆ ହୈ . ଵେ କାଲାଣୁ ସ୍ନିଗ୍ଧ -ରୂକ୍ଷଗୁଣକେ ଅଭାଵକେ କାରଣ ରତ୍ନୋଂକୀ ରାଶିକୀ ଭାଁତି ପୃଥକ୍- ପୃଥକ୍ ହୀ ରହତେ ହୈଂ; ପୁଦ୍ଗଲ -ପରମାଣୁଓଂକୀ ଭାଁତି ପରସ୍ପର ମିଲତେ ନହୀଂ ହୈଂ .
ଜବ ପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୁ ଆକାଶକେ ଏକ ପ୍ରଦେଶକୋ ମନ୍ଦ ଗତିସେ ଉଲ୍ଲଂଘନ କରତା ହୈ (ଅର୍ଥାତ୍ ଏକ ପ୍ରଦେଶସେ ଦୂସରେ ଅନନ୍ତର -ନିକଟତମ ପ୍ରଦେଶ ପର ମନ୍ଦ ଗତିସେ ଜାତା ହୈ ) ତବ ଉସ (ଉଲ୍ଲଂଘିତ କିଯେ ଜାନେଵାଲେ) ପ୍ରଦେଶମେଂ ରହନେଵାଲା କାଲାଣୁ ଉସମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତରୂପସେ ରହତା ହୈ . ଇସପ୍ରକାର ପ୍ରତ୍ଯେକ କାଲାଣୁ ପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୁକେ ଏକପ୍ରଦେଶ ତକକେ ଗମନ ପର୍ଯଂତ ହୀ ସହକାରୀରୂପସେ ରହତା ହୈ, ଅଧିକ ନହୀଂ; ଇସସେ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋତା ହୈ କି କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ପର୍ଯାଯସେ ଭୀ ଅନେକପ୍ରଦେଶୀ ନହୀଂ ହୈ ..୧୩୮..
ଅବ, କାଲପଦାର୍ଥକେ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ପର୍ଯାଯକୋ ବତଲାତେ ହୈଂ : – ପ୍ର. ୩୫
୧. ପ୍ରସ୍ତାର = ଵିସ୍ତାର . (ଅସଂଖ୍ଯାତ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ସମସ୍ତ ଲୋକାକାଶମେଂ ଫୈ ଲେ ହୁଏ ହୈଂ . ଉନକେ ପରସ୍ପର ଅନ୍ତର ନହୀଂ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ପ୍ରତ୍ଯେକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶମେଂ ଏକ -ଏକ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ରହ ରହା ହୈ .)
୨. ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର = ଏକପ୍ରଦେଶୀ . (ଜବ ଏକପ୍ରଦେଶୀ ଐସା ପରମାଣୁ କିସୀ ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକୋ ମନ୍ଦଗତିସେ
ଉଲ୍ଲଂଘନ କର ରହା ହୋ ତଭୀ ଉସ ଆକାଶପ୍ରଦେଶମେଂ ରହନେଵାଲେ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ପରିଣତି ଉସମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତରୂପସେ
ଵର୍ତତୀ ହୈ .)