ଯୋ ହି ଯେନ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରେଣ କାଲପଦାର୍ଥେନାକାଶସ୍ଯ ପ୍ରଦେଶୋଽଭିଵ୍ଯାପ୍ତସ୍ତଂ ପ୍ରଦେଶଂ ମନ୍ଦ- ଗତ୍ଯାତିକ୍ରମତଃ ପରମାଣୋସ୍ତତ୍ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରାତିକ୍ରମଣପରିମାଣେନ ତେନ ସମୋ ଯଃ କାଲପଦାର୍ଥ- ସୂକ୍ଷ୍ମଵୃତ୍ତିରୂପସମଯଃ ସ ତସ୍ଯ କାଲପଦାର୍ଥସ୍ଯ ପର୍ଯାଯସ୍ତତଃ ଏଵଂଵିଧାତ୍ପର୍ଯାଯାତ୍ପୂର୍ଵୋତ୍ତରଵୃତ୍ତିଵୃତ୍ତତ୍ଵେନ- ପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୋର୍ଵ୍ଯତିପତତୋ ମନ୍ଦଗତ୍ଯା ଗଚ୍ଛତଃ . କଂ କର୍ମତାପନ୍ନମ୍ . ତଂ ଦେସଂ ତଂ ପୂର୍ଵଗାଥୋଦିତଂ କାଲାଣୁଵ୍ଯାପ୍ତମାକାଶପ୍ରଦେଶମ୍ . ତସ୍ସମ ତେନ କାଲାଣୁଵ୍ଯାପ୍ତୈକପ୍ରଦେଶପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୁମନ୍ଦଗତିଗମନେନ ସମଃ ସମାନଃ ସଦୃଶସ୍ତତ୍ସମଃ ସମଓ କାଲାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ସୂକ୍ଷ୍ମପର୍ଯାଯଭୂତଃ ସମଯୋ ଵ୍ଯଵହାରକାଲୋ ଭଵତୀତି ପର୍ଯାଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାନଂ ଗତମ୍ . ତଦୋ ପରୋ ପୁଵ୍ଵୋ ତସ୍ମାତ୍ପୂର୍ଵୋକ୍ତସମଯରୂପକାଲପର୍ଯାଯାତ୍ପରୋ ଭାଵିକାଲେ ପୂର୍ଵମତୀତକାଲେ ଚ ଜୋ ଅତ୍ଥୋ ଯଃ ପୂର୍ଵାପରପର୍ଯାଯେଷ୍ଵନ୍ଵଯରୂପେଣ ଦତ୍ତପଦାର୍ଥୋ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ସୋ କାଲୋ ସ କାଲଃ କାଲପଦାର୍ଥୋ ଭଵତୀତି ଦ୍ରଵ୍ଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମ୍ . ସମଓ ଉପ୍ପଣ୍ଣପଦ୍ଧଂସୀ ସ ପୂର୍ଵୋକ୍ତସମଯପର୍ଯାଯୋ ଯଦ୍ଯପି ପୂର୍ଵାପରସମଯସନ୍ତାନାପେକ୍ଷଯା
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥ : — [ତଂ ଦେଶଂ ଵ୍ଯତିପତତଃ ] ପରମାଣୁ ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକା (ମନ୍ଦଗତିସେ) ଉଲ୍ଲଂଘନ କରତା ହୈ ତବ [ତତ୍ସମଃ ] ଉସକେ ବରାବର ଜୋ କାଲ (ଲଗତା ହୈ ) ଵହ [ସମଯଃ ] ‘ସମଯ’ ହୈ; [ତତ୍ଃ ପୂର୍ଵଃ ପରଃ ] ଉସ (ସମଯ) ସେ ପୂର୍ଵ ତଥା ପଶ୍ଚାତ୍ ଐସା (ନିତ୍ଯ) [ଯଃ ଅର୍ଥଃ ] ଜୋ ପଦାର୍ଥ ହୈ [ସଃ କାଲଃ ] ଵହ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ; [ସମଯଃ ଉତ୍ପନ୍ନପ୍ରଧ୍ଵଂସୀ ] ‘ସମଯ ଉତ୍ପନ୍ନଧ୍ଵଂସୀ ହୈ ..୧୩୯..
ଟୀକା : — କିସୀ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର କାଲପଦାର୍ଥକେ ଦ୍ଵାରା ଆକାଶକା ଜୋ ପ୍ରଦେଶ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୋ ଉସ ପ୍ରଦେଶକୋ ଜବ ପରମାଣୁ ମନ୍ଦ ଗତିସେ ଅତିକ୍ରମ (ଉଲ୍ଲଂଘନ) କରତା ହୈ ତବ ଉସ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ପଦାର୍ଥକୀ ପର୍ଯାଯ ହୈ; ଔର ଐସୀ ଉସ ପର୍ଯାଯସେ ପୂର୍ଵକୀ ତଥା ବାଦକୀ ୩ଵୃତ୍ତିରୂପସେ ପ୍ରଵର୍ତମାନ ହୋନେସେ
ତେ ଦେଶନା ଅତିକ୍ରମଣ ସମ ଛେ ‘ସମଯ’, ତତ୍ପୂର୍ଵାପରେ ଜେ ଅର୍ଥ ଛେ ତେ କାଳ ଛେ, ଉତ୍ପନ୍ନଧ୍ଵଂସୀ ‘ସମଯ’ ଛେ. ୧୩୯.
୨୭୪ପ୍ରଵଚନସାର[ ଭଗଵାନଶ୍ରୀକୁଂଦକୁଂଦ-
୧ଅତିକ୍ରମଣକେ ୨ପରିମାଣକେ ବରାବର ଜୋ କାଲପଦାର୍ଥକୀ ସୂକ୍ଷ୍ମଵୃତ୍ତିରୂପ ‘ସମଯ’ ହୈ ଵହ, ଉସ କାଲ
୧. ଅତିକ୍ରମଣ = ଉଲ୍ଲଂଘନ କରନା .୨. ପରିମାଣ = ମାପ .
୩. ଵୃତ୍ତି = ଵର୍ତନା ସୋ ପରିଣତି ହୈ (କାଲ ପଦାର୍ଥ ଵର୍ତମାନ ସମଯସେ ପୂର୍ଵକୀ ପରିଣତିରୂପ ତଥା ଉସକେ ବାଦକୀ ପରିଣତିରୂପସେ ପରିଣମିତ ହୋତା ହୈ, ଇସଲିଯେ ଉସକା ନିତ୍ଯତ୍ଵ ପ୍ରଗଟ ହୈ .)