ଵ୍ଯଂଜିତନିତ୍ଯତ୍ଵେ ଯୋଽର୍ଥଃ ତତ୍ତୁ ଦ୍ରଵ୍ଯମ୍ . ଏଵମନୁତ୍ପନ୍ନାଵିଧ୍ଵସ୍ତୋ ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯଃ, ଉତ୍ପନ୍ନପ୍ରଧ୍ଵଂସୀ ପର୍ଯାଯ- ସମଯଃ . ଅନଂଶଃ ସମଯୋଽଯମାକାଶପ୍ରଦେଶସ୍ଯାନଂଶତ୍ଵାନ୍ଯଥାନୁପପତ୍ତେଃ . ନ ଚୈକସମଯେନ ପରମାଣୋରା- ଲୋକାନ୍ତଗମନେଽପି ସମଯସ୍ଯ ସାଂଶତ୍ଵଂ, ଵିଶିଷ୍ଟଗତିପରିଣାମାଦ୍ଵିଶିଷ୍ଟାଵଗାହପରିଣାମଵତ୍ . ତଥା ହି — ଯଥା ଵିଶିଷ୍ଟାଵଗାହପରିଣାମାଦେକପରମାଣୁପରିମାଣୋଽନନ୍ତପରମାଣୁସ୍କନ୍ଧଃ ପରମାଣୋରନଂଶତ୍ଵାତ୍ ପୁନରପ୍ଯନନ୍ତାଂଶତ୍ଵଂ ନ ସାଧଯତି, ତଥା ଵିଶିଷ୍ଟଗତିପରିଣାମାଦେକକାଲାଣୁଵ୍ଯାପ୍ତୈକାକାଶପ୍ରଦେଶାତି- ସଂଖ୍ଯେଯାସଂଖ୍ଯେଯାନନ୍ତସମଯୋ ଭଵତି, ତଥାପି ଵର୍ତମାନସମଯଂ ପ୍ରତ୍ଯୁତ୍ପନ୍ନପ୍ରଧ୍ଵଂସୀ . ଯସ୍ତୁ ପୂର୍ଵୋକ୍ତଦ୍ରଵ୍ଯକାଲଃ ସ ତ୍ରିକାଲସ୍ଥାଯିତ୍ଵେନ ନିତ୍ଯ ଇତି . ଏଵଂ କାଲସ୍ଯ ପର୍ଯାଯସ୍ଵରୂପଂ ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଵରୂପଂ ଚ ଜ୍ଞାତଵ୍ଯମ୍ .. ଅଥଵାନେନ ଗାଥାଦ୍ଵଯେନ ସମଯରୂପଵ୍ଯଵହାରକାଲଵ୍ଯାଖ୍ଯାନଂ କ୍ରିଯତେ . ନିଶ୍ଚଯକାଲଵ୍ଯାଖ୍ଯାନଂ ତୁ ‘ଉପ୍ପାଦୋ ପଦ୍ଧଂସୋ’ ଇତ୍ଯାଦି ଗାଥାତ୍ରଯେଣାଗ୍ରେ କରୋତି . ତଦ୍ଯଥା — ସମଓ ପରମାର୍ଥକାଲସ୍ଯ ପର୍ଯାଯଭୂତସମଯଃ . ଅଵପ୍ପଦେସୋ ଅପଗତପ୍ରଦେଶୋ ଦ୍ଵିତୀଯାଦିପ୍ରଦେଶରହିତୋ ନିରଂଶ ଇତ୍ଯର୍ଥଃ . କଥଂ ନିରଂଶ ଇତି ଚେତ୍ . ପଦେସମେତ୍ତସ୍ସ ଦଵିଯଜାଦସ୍ସ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ସଂବନ୍ଧୀ ଯୋଽସୌ ପରମାଣୁଃ ଵଦିଵାଦାଦୋ ଵଟ୍ଟଦି ଵ୍ଯତିପାତାତ୍ ମନ୍ଦଗତି- ଗମନାତ୍ସକାଶାତ୍ସ ପରମାଣୁସ୍ତାଵଦ୍ଗମନରୂପେଣ ଵର୍ତତେ . କଂ ପ୍ରତି . ପଦେସମାଗାସଦଵିଯସ୍ସ ଵିଵକ୍ଷିତୈ- କାକାଶପ୍ରଦେଶଂ ପ୍ରତି . ଇତି ପ୍ରଥମଗାଥାଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମ୍ . ଵଦିଵଦଦୋ ତଂ ଦେସଂ ସ ପରମାଣୁସ୍ତମାକାଶପ୍ରଦେଶଂ ଯଦା ଵ୍ଯତିପତିତୋଽତିକ୍ରାନ୍ତୋ ଭଵତି ତସ୍ସମ ସମଓ ତେନ ପୁଦ୍ଗଲପରମାଣୁମନ୍ଦଗତିଗମନେନ ସମଃ ସମାନଃ ସମଯୋ ଭଵତୀତି ନିରଂଶତ୍ଵମିତି ଵର୍ତମାନସମଯୋ ଵ୍ଯାଖ୍ଯାତଃ . ଇଦାନୀଂ ପୂର୍ଵାପରସମଯୌ କଥଯତି — ତଦୋ ପରୋ ପୁଵ୍ଵୋ ତସ୍ମାତ୍ପୂର୍ଵୋକ୍ତଵର୍ତମାନସମଯାତ୍ପରୋ ଭାଵୀ କୋଽପି ସମଯୋ ଭଵିଷ୍ଯତି ପୂର୍ଵମପି କୋଽପି ଗତଃ ଅତ୍ଥୋ ଜୋ ଏଵଂ ଯଃ ସମଯତ୍ରଯରୂପୋର୍ଥଃ ସୋ କାଲୋ ସୋଽତୀତାନାଗତଵର୍ତମାନରୂପେଣ ତ୍ରିଵିଧଵ୍ଯଵହାରକାଲୋ ଭଣ୍ଯତେ . ସମଓ ଉପ୍ପଣ୍ଣପଦ୍ଧଂସୀ ତେଷୁ ତ୍ରିଷୁ ମଧ୍ଯେ ଯୋଽସୌ ଵର୍ତମାନଃ ସ ଉତ୍ପନ୍ନପ୍ରଧ୍ଵଂସୀ ଅତୀତାନାଗତୌ ତୁ ସଂଖ୍ଯେଯାସଂଖ୍ଯେ- ଜିସକା ନିତ୍ଯତ୍ଵ ପ୍ରଗଟ ହୋତା ହୈ ଐସା ପଦାର୍ଥ ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ . ଇସପ୍ରକାର ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯ (କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ) ଅନୁତ୍ପନ୍ନ -ଅଵିନଷ୍ଟ ହୈ ଔର ପର୍ଯାଯସମଯ ଉତ୍ପନ୍ନଧ୍ଵଂସୀ ହୈ (ଅର୍ଥାତ୍ ‘ସମଯ’ ପର୍ଯାଯ ଉତ୍ପତ୍ତି- ଵିନାଶଵାଲୀ ହୈ .) ଯହ ‘ସମଯ’ ନିରଂଶ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଯଦି ଐସା ନ ହୋ ତୋ ଆକାଶକେ ପ୍ରଦେଶକା ନିରଂଶତ୍ଵ ନ ବନେ .
ଔର ଏକ ସମଯମେଂ ପରମାଣୁ ଲୋକକେ ଅନ୍ତ ତକ ଜାତା ହୈ ଫି ର ଭୀ ‘ସମଯ’ କେ ଅଂଶ ନହୀଂ ହୋତେ; କ୍ଯୋଂକି ଜୈସେ (ପରମାଣୁକେ ) ଵିଶିଷ୍ଟ (ଖାସ ପ୍ରକାରକା) ଅଵଗାହପରିଣାମ ହୋତା ହୈ ଉସୀପ୍ରକାର (ପରମାଣୁକେ) ଵିଶିଷ୍ଟ ଗତିପରିଣାମ ହୋତା ହୈ . ଇସେ ସମଝାତେ ହୈଂ : — ଜୈସେ ଵିଶିଷ୍ଟ ଅଵଗାହପରିଣାମକେ କାରଣ ଏକ ପରମାଣୁକେ ପରିମାଣକେ ବରାବର ଅନନ୍ତ ପରମାଣୁଓଂକା ସ୍କଂଧ ବନତା ହୈ ତଥାପି ଵହ ସ୍କଂଧ ପରମାଣୁକେ ଅନନ୍ତ ଅଂଶୋଂକୋ ସିଦ୍ଧ ନହୀଂ କରତା, କ୍ଯୋଂକି ପରମାଣୁ ନିରଂଶ ହୈ; ଉସୀପ୍ରକାର ଜୈସେ ଏକ କାଲାଣୁସେ ଵ୍ଯାପ୍ତ ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକେ ଅତିକ୍ରମଣକେ ମାପକେ ବରାବର ଏକ ‘ସମଯ’ ମେଂ ପରମାଣୁ ଵିଶିଷ୍ଟ ଗତିପରିଣାମକେ କାରଣ ଲୋକକେ ଏକ ଛୋରସେ ଦୂସରେ ଛୋର ତକ ଜାତା ହୈ ତବ (ଉସ ପରମାଣୁକେ