ଦ୍ରଵ୍ଯେଣାନେକପ୍ରଦେଶତ୍ଵଶକ୍ତିଯୁକ୍ତୈକପ୍ରଦେଶତ୍ଵାତ୍ପର୍ଯାଯେଣ ଦ୍ଵିବହୁପ୍ରଦେଶତ୍ଵାଚ୍ଚାସ୍ତି ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯଃ. ନ ପୁନଃ କାଲସ୍ଯ, ଶକ୍ତ୍ଯା ଵ୍ଯକ୍ତ୍ଯା ଚୈକପ୍ରଦେଶତ୍ଵାତ୍ . ଊର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯସ୍ତୁ ତ୍ରିକୋଟିସ୍ପର୍ଶିତ୍ଵେନ ସାଂଶତ୍ଵାଦ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯଵୃତ୍ତେଃ ସର୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯାଣାମନିଵାରିତ ଏଵ . ଅଯଂ ତୁ ଵିଶେଷଃ — ସମଯଵିଶିଷ୍ଟଵୃତ୍ତିପ୍ରଚଯଃ ଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣାମୂର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯଃ, ସମଯପ୍ରଚଯ ଏଵ କାଲସ୍ଯୋର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯଃ . ଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ଵୃତ୍ତେର୍ହି ସମଯାଦର୍ଥାନ୍ତରଭୂତତ୍ଵାଦସ୍ତି ସମଯ- ଵିଶିଷ୍ଟତ୍ଵମ୍ . କାଲଵୃତ୍ତେସ୍ତୁ ସ୍ଵତଃ ସମଯଭୂତତ୍ଵାତ୍ତନ୍ନାସ୍ତି ..୧୪୧..
ଅଥ କାଲପଦାର୍ଥୋର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯନିରନ୍ଵଯତ୍ଵମୁପହନ୍ତି — ଭଣ୍ଯତେ . ସ ଚ ପ୍ରଦେଶପ୍ରଚଯଲକ୍ଷଣସ୍ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯୋ ଯଥା ମୁକ୍ତାତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯେ ଭଣିତସ୍ତଥା କାଲଂ ଵିହାଯ ସ୍ଵକୀଯ- ସ୍ଵକୀଯପ୍ରଦେଶସଂଖ୍ଯାନୁସାରେଣ ଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ସ ଭଵତୀତି ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯୋ ଵ୍ଯାଖ୍ଯାତଃ . ପ୍ରତିସମଯଵର୍ତିନାଂ ପୂର୍ଵୋତ୍ତରପର୍ଯାଯାଣାଂ ମୁକ୍ତାଫଲମାଲାଵତ୍ସନ୍ତାନ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ଇତ୍ଯୂର୍ଧ୍ଵସାମାନ୍ଯମିତ୍ଯାଯତସାମାନ୍ଯମିତି କ୍ରମାନେକାନ୍ତ ଇତି ଚ ଭଣ୍ଯତେ . ସ ଚ ସର୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ଭଵତି . କିଂତୁ ପଞ୍ଚଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ସଂବନ୍ଧୀ ପୂର୍ଵାପରପର୍ଯାଯସନ୍ତାନରୂପୋ ଯୋଽସାଵୂର୍ଧ୍ଵତାପ୍ରଚଯସ୍ତସ୍ଯ ସ୍ଵକୀଯସ୍ଵକୀଯଦ୍ରଵ୍ଯମୁପାଦାନକାରଣମ୍ . କାଲସ୍ତୁ ପ୍ରତିସମଯଂ ସହକାରିକାରଣଂ ଭଵତି . ଯସ୍ତୁ କାଲସ୍ଯ ସମଯସନ୍ତାନରୂପ ଊର୍ଧ୍ଵତାପ୍ରଚଯସ୍ତସ୍ଯ କାଲ ଏଵୋପାଦାନକାରଣଂ ସହକାରିକାରଣଂ ଚ . କସ୍ମାତ୍ . କାଲସ୍ଯ ଭିନ୍ନସମଯାଭାଵାତ୍ପର୍ଯାଯା ଏଵ ସମଯା ଦ୍ରଵ୍ଯସେ ଅନେକ ପ୍ରଦେଶୀପନେକୀ ଶକ୍ତିସେ ଯୁକ୍ତ ଏକପ୍ରଦେଶଵାଲା ହୈ ତଥା ପର୍ଯାଯସେ ଦୋ ଅଥଵା ବହୁତ (-ସଂଖ୍ଯାତ, ଅସଂଖ୍ଯାତ ଔର ଅନନ୍ତ) ପ୍ରଦେଶଵାଲା ହୈ, ଇସଲିଯେ ଉନକେ ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯ ହୈ; ପରନ୍ତୁ କାଲକେ (ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯ) ନହୀଂ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵହ ଶକ୍ତି ତଥା ଵ୍ଯକ୍ତି (କୀ ଅପେକ୍ଷା) ସେ ଏକ ପ୍ରଦେଶଵାଲା ହୈ .
ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ତୋ ସର୍ଵ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ ଅନିଵାର୍ଯ ହୀ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଵୃତ୍ତି ତୀନ କୋଟିଯୋଂକୋ (-ଭୂତ, ଵର୍ତମାନ, ଔର ଭଵିଷ୍ଯ ଐସେ ତୀନୋଂ କାଲୋଂକୋ) ସ୍ପର୍ଶ କରତୀ ହୈ, ଇସଲିଯେ ଅଂଶୋଂସେ ଯୁକ୍ତ ହୈ . ପରନ୍ତୁ ଇତନା ଅନ୍ତର ହୈ କି ୧ସମଯଵିଶିଷ୍ଟ ଵୃତ୍ତିଯୋଂକା ପ୍ରଚଯ ଵହ (କାଲକୋ ଛୋଡ଼କର) ଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକା ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ହୈ, ଔର ସମଯୋଂକା ପ୍ରଚଯ ଵହୀ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକା ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ହୈ; କ୍ଯୋଂକି ଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୀ ଵୃତ୍ତି ସମଯସେ ଅର୍ଥାନ୍ତରଭୂତ (-ଅନ୍ଯ) ହୋନେସେ ଵହ (ଵୃତ୍ତି) ସମଯ ଵିଶିଷ୍ଟ ହୈ, ଔର କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଵୃତ୍ତି ତୋ ସ୍ଵତଃ ସମଯଭୂତ ହୈ, ଇସଲିଯେ ଵହ ସମଯଵିଶିଷ୍ଟ ନହୀଂ ହୈ ..୧୪୧..
ଅବ, କାଲପଦାର୍ଥକା ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ୨ନିରନ୍ଵଯ ହୈ, ଇସ ବାତକା ଖଂଡନ କରତେ ହୈଂ : —
୨୮୦ପ୍ରଵଚନସାର[ ଭଗଵାନଶ୍ରୀକୁଂଦକୁଂଦ-
୧.* ସମଯଵିଶିଷ୍ଟ = ସମଯସେ ଵିଶିଷ୍ଟ; ସମଯକେ ନିମିତ୍ତଭୂତ ହୋନେସେ ଵ୍ଯଵହାରସେ ଜିସମେଂ ସମଯକୀ ଅପେକ୍ଷା ହୋତୀ ହୈ .
୨. ନିରନ୍ଵଯ = ଅନ୍ଵଯ ରହିତ, ଏକ ପ୍ରଵାହରୂପ ନ ହୋନେଵାଲା, ଖଂଡିତ; ଏକରୂପତା -ସଦୃଶତାସେ ରହିତ .