ਤਤ੍ਕਾਲਕਲਿਤਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਮਤੀਤੋਦਰ੍ਕਕਾਲਕਲਿਤਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਂ ਚਾਪ੍ਯੇਕਪਦ ਏਵ ਸਮਨ੍ਤਤੋਪਿ ਸਕਲਮਪ੍ਯਰ੍ਥਜਾਤਂ, ਪ੍ਰੁਥਕ੍ਤ੍ਵਵ੍ਰੁਤ੍ਤਸ੍ਵਲਕ੍ਸ਼ਣਲਕ੍ਸ਼੍ਮੀਕਟਾਕ੍ਸ਼ਿਤਾਨੇਕਪ੍ਰਕਾਰਵ੍ਯਂਜਿਤਵੈਚਿਤ੍ਰ੍ਯਮਿਤਰੇਤਰਵਿਰੋਧ- ਧਾਪਿਤਾਸਮਾਨਜਾਤੀਯਤ੍ਵੋਦ੍ਦਾਮਿਤਵੈਸ਼ਮ੍ਯਂ ਕ੍ਸ਼ਾਯਿਕਂ ਜ੍ਞਾਨਂ ਕਿਲ ਜਾਨੀਯਾਤ੍; ਤਸ੍ਯ ਹਿ ਕ੍ਰਮ- ਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਹੇਤੁਭੂਤਾਨਾਂ ਕ੍ਸ਼ਯੋਪਸ਼ਮਾਵਸ੍ਥਾਵਸ੍ਥਿਤਜ੍ਞਾਨਾਵਰਣੀਯਕਰ੍ਮਪੁਦ੍ਗਲਾਨਾਮਤ੍ਯਨ੍ਤਾਭਾਵਾਤ੍ਤਾਤ੍ਕਾਲਿ- ਕਮਤਾਤ੍ਕਾਲਿਕਂ ਵਾਪ੍ਯਰ੍ਥਜਾਤਂ ਤੁਲ੍ਯਕਾਲਮੇਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੇਤ; ਸਰ੍ਵਤੋ ਵਿਸ਼ੁਦ੍ਧਸ੍ਯ ਪ੍ਰਤਿਨਿਯਤ- ਦੇਸ਼ਵਿਸ਼ੁਦ੍ਧੇਰਨ੍ਤਃਪ੍ਲਵਨਾਤ੍ ਸਮਨ੍ਤਤੋਪਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੇਤ; ਸਰ੍ਵਾਵਰਣਕ੍ਸ਼ਯਾਦ੍ਦੇਸ਼ਾਵਰਣਕ੍ਸ਼ਯੋਪਸ਼ਮਸ੍ਯਾਨ- ਵਸ੍ਥਾਨਾਤ੍ਸਰ੍ਵਮਪਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੇਤ; ਸਰ੍ਵਪ੍ਰਕਾਰਜ੍ਞਾਨਾਵਰਣੀਯਕ੍ਸ਼ਯਾਦਸਰ੍ਵਪ੍ਰਕਾਰਜ੍ਞਾਨਾਵਰਣੀਯਕ੍ਸ਼ਯੋਪਸ਼ਮਸ੍ਯ ਵਿਲਯਨਾਦ੍ਵਿਚਿਤ੍ਰਮਪਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੇਤ; ਅਸਮਾਨਜਾਤੀਯਜ੍ਞਾਨਾਵਰਣਕ੍ਸ਼ਯਾਤ੍ਸਮਾਨਜਾਤੀਯਜ੍ਞਾਨਾਵਰਣੀਯ- ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਸਰ੍ਵਪਰਿਜ੍ਞਾਨੇ ਸਤਿ ਏਕਪਰਿਜ੍ਞਾਨਂ, ਏਕਪਰਿਜ੍ਞਾਨੇ ਸਤਿ ਸਰ੍ਵਪਰਿਜ੍ਞਾਨਮਿਤ੍ਯਾਦਿਕਥਨਰੂਪੇਣ ਗਾਥਾਪਞ੍ਚਕਪਰ੍ਯਨ੍ਤਂ ਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਂ ਕਰੋਤਿ . ਤਦ੍ਯਥਾ --ਅਤ੍ਰ ਜ੍ਞਾਨਪ੍ਰਪਞ੍ਚਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਂ ਪ੍ਰਕ੍ਰੁਤਂ ਤਾਵਤ੍ਤਤ੍ਪ੍ਰਸ੍ਤੁਤਮਨੁਸ੍ਰੁਤ੍ਯ ਪੁਨਰਪਿ ਕੇਵਲਜ੍ਞਾਨਂ ਸਰ੍ਵਜ੍ਞਤ੍ਵੇਨ ਨਿਰੂਪਯਤਿ --ਜਂ ਯਜ੍ਜ੍ਞਾਨਂ ਕਰ੍ਤ੍ਰੁ ਜਾਣਦਿ ਜਾਨਾਤਿ . ਕਮ੍ . ਅਤ੍ਥਂ ਅਰ੍ਥਂ ਵਿਚਿਤ੍ਰ (-ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ) ਔਰ ਵਿਸ਼ਮ (ਮੂਰ੍ਤ, ਅਮੂਰ੍ਤ ਆਦਿ ਅਸਮਾਨ ਜਾਤਿਕੇ) [ਸਰ੍ਵਂ ਅਰ੍ਥਂ ] ਸਮਸ੍ਤ ਪਦਾਰ੍ਥੋਂਕੋ [ਜਾਨਾਤਿ ] ਜਾਨਤਾ ਹੈ [ਤਤ੍ ਜ੍ਞਾਨਂ ] ਉਸ ਜ੍ਞਾਨਕੋ [ਕ੍ਸ਼ਾਯਿਕਂ ਭਣਿਤਮ੍ ] ਕ੍ਸ਼ਾਯਿਕ ਕਹਾ ਹੈ ..੪੭..
ਟੀਕਾ : — ਕ੍ਸ਼ਾਯਿਕ ਜ੍ਞਾਨ ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਏਕ ਸਮਯਮੇਂ ਹੀ ਸਰ੍ਵਤਃ (ਸਰ੍ਵ ਆਤ੍ਮਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਂਸੇ), ਵਤਰ੍ਮਾਨਮੇਂ ਵਰ੍ਤਤੇ ਤਥਾ ਭੂਤ -ਭਵਿਸ਼੍ਯਤ ਕਾਲਮੇਂ ਵਰ੍ਤਤੇ ਉਨ ਸਮਸ੍ਤ ਪਦਾਰ੍ਥੋਂਕੋ ਜਾਨਤਾ ਹੈ ਜਿਨਮੇਂ ਹੁਆ ਹੈ ਔਰ ਜਿਨਮੇਂ ਪਰਸ੍ਪਰ ਵਿਰੋਧਸੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਨੇਵਾਲੀ ਅਸਮਾਨਜਾਤੀਯਤਾਕੇ ਕਾਰਣ ਵੈਸ਼ਮ੍ਯ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁਆ ਹੈ . (ਇਸੀ ਬਾਤਕੋ ਯੁਕ੍ਤਿਪੂਰ੍ਵਕ ਸਮਝਾਤੇ ਹੈਂ : — ) ਕ੍ਰਮ -ਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕੇ ਹੇਤੁਭੂਤ, ਕ੍ਸ਼ਯੋਪਸ਼ਮ- ਅਵਸ੍ਥਾਮੇਂ ਰਹਨੇਵਾਲੇ ਜ੍ਞਾਨਾਵਰਣੀਯ ਕਰ੍ਮਪੁਦ੍ਗਲੋਂਕਾ ਉਸਕੇ (ਕ੍ਸ਼ਾਯਿਕ ਜ੍ਞਾਨਕੇ) ਅਤ੍ਯਨ੍ਤ ਅਭਾਵ ਹੋਨੇਸੇ ਵਹ ਤਾਤ੍ਕਾਲਿਕ ਯਾ ਅਤਾਤ੍ਕਾਲਿਕ ਪਦਾਰ੍ਥ -ਮਾਤ੍ਰਕੋ ਸਮਕਾਲਮੇਂ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਤਾ ਹੈ; (ਕ੍ਸ਼ਾਯਿਕ ਜ੍ਞਾਨ) ਸਰ੍ਵਤਃ ਵਿਸ਼ੁਦ੍ਧ ਹੋਨੇਕੇ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਤਿਨਿਯਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਂਕੀ ਵਿਸ਼ੁਦ੍ਧਿ (ਸਰ੍ਵਤਃ ਵਿਸ਼ੁਦ੍ਧਿ) ਕੇ ਭੀਤਰ ਡੂਬ ਜਾਨੇਸੇ ਵਹ ਸਰ੍ਵਤਃ (ਸਰ੍ਵ ਆਤ੍ਮਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਂਸੇ) ਭੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਤਾ ਹੈ; ਸਰ੍ਵ ਆਵਰਣੋਂਕਾ ਕ੍ਸ਼ਯ ਹੋਨੇਸੇ, ਦੇਸ਼ -ਆਵਰਣਕਾ ਕ੍ਸ਼ਯੋਪਸ਼ਮ ਨ ਰਹਨੇਸੇ ਵਹ ਸਬਕੋ ਭੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਤਾ ਹੈ, ਸਰ੍ਵਪ੍ਰਕਾਰ ਜ੍ਞਾਨਾਵਰਣਕੇ ਕ੍ਸ਼ਯਕੇ ਕਾਰਣ (-ਸਰ੍ਵ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਪਦਾਰ੍ਥੋਂਕੋ ਜਾਨਨੇਵਾਲੇ ਜ੍ਞਾਨਕੇ ਆਵਰਣਮੇਂ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਕਰ੍ਮਕੇ ਕ੍ਸ਼ਯ ਹੋਨੇਸੇ) ਅਸਰ੍ਵਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਜ੍ਞਾਨਾਵਰਣਕਾ ਕ੍ਸ਼ਯੋਪਸ਼ਮ (-ਅਮੁਕ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਪਦਾਰ੍ਥੋਂਕੋ ਜਾਨਨੇਵਾਲੇ ਜ੍ਞਾਨਕੇ ਆਵਰਣਮੇਂ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਕਰ੍ਮੋਂਕਾ ਕ੍ਸ਼ਯੋਪਸ਼ਮ) ਵਿਲਯਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੋਨੇਸੇ ਵਹ ਵਿਚਿਤ੍ਰ ਕੋ ਭੀ (-ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਪਦਾਰ੍ਥੋਂ ਕੋ ਭੀ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਤਾ ਹੈ; ਅਸਮਾਨਜਾਤੀਯ -ਜ੍ਞਾਨਾਵਰਣਕੇ
੧ਪ੍ਰੁਥਕਰੂਪਸੇ ਵਰ੍ਤਤੇ ਸ੍ਵਲਕ੍ਸ਼ਣਰੂਪ ਲਕ੍ਸ਼੍ਮੀਸੇ ਆਲੋਕਿਤ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰੋਂਕੇ ਕਾਰਣ ਵੈਚਿਤ੍ਰ੍ਯ ਪ੍ਰਗਟ
੧. ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ ਭਿਨ੍ਨ -ਭਿਨ੍ਨ ਵਰ੍ਤਨੇਵਾਲੇ ਨਿਜ -ਨਿਜ ਲਕ੍ਸ਼ਣ ਉਨ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੀ ਲਕ੍ਸ਼੍ਮੀ -ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ -ਸ਼ੋਭਾ ਹੈਂ .