ਸਤਃ ਸਤ੍ਤਾਯਾਸ਼੍ਚ ਨ ਤਾਵਦ੍ਯੁਤਸਿਦ੍ਧਤ੍ਵੇਨਾਰ੍ਥਾਨ੍ਤਰਤ੍ਵਂ, ਤਯੋਰ੍ਦਣ੍ਡਦਣ੍ਡਿਵਦ੍ਯੁਤਸਿਦ੍ਧਸ੍ਯਾਦਰ੍ਸ਼ਨਾਤ੍ . ਅਯੁਤ-
ਸਿਦ੍ਧਤ੍ਵੇਨਾਪਿ ਨ ਤਦੁਪਪਦ੍ਯਤੇ . ਇਹੇਦਮਿਤਿ ਪ੍ਰਤੀਤੇਰੁਪਪਦ੍ਯਤ ਇਤਿ ਚੇਤ੍ ਕਿਂਨਿਬਨ੍ਧਨਾ ਹੀਹੇਦਮਿਤਿ
ਪ੍ਰਤੀਤਿਃ . ਭੇਦਨਿਬਨ੍ਧਨੇਤਿ ਚੇਤ੍ ਕੋ ਨਾਮ ਭੇਦਃ . ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਅਤਾਦ੍ਭਾਵਿਕੋ ਵਾ . ਨ
ਤਾਵਤ੍ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕਃ, ਪੂਰ੍ਵਮੇਵ ਯੁਤਸਿਦ੍ਧਤ੍ਵਸ੍ਯਾਪਸਾਰਣਾਤ੍ . ਅਤਾਦ੍ਭਾਵਿਕਸ਼੍ਚੇਤ੍ ਉਪਪਨ੍ਨ ਏਵ, ਯਦ੍ ਦ੍ਰਵ੍ਯਂ
ਤਨ੍ਨ ਗੁਣ ਇਤਿ ਵਚਨਾਤ੍ . ਅਯਂ ਤੁ ਨ ਖਲ੍ਵੇਕਾਨ੍ਤੇਨੇਹੇਦਮਿਤਿ ਪ੍ਰਤੀਤੇਰ੍ਨਿਬਨ੍ਧਨਂ,
ਏਵ ਭਵਤਿ, ਨ ਚ ਭਿਨ੍ਨਸਤ੍ਤਾਸਮਵਾਯਾਤ੍ . ਅਥਵਾ ਯਥਾ ਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਸ੍ਵਭਾਵਤਃ ਸਿਦ੍ਧਂ ਤਥਾ ਤਸ੍ਯ ਯੋਸੌ
ਸਤ੍ਤਾਗੁਣਃ ਸੋਪਿ ਸ੍ਵਭਾਵਸਿਦ੍ਧ ਏਵ . ਕਸ੍ਮਾਦਿਤਿ ਚੇਤ੍ . ਸਤ੍ਤਾਦ੍ਰਵ੍ਯਯੋਃ ਸਂਜ੍ਞਾਲਕ੍ਸ਼ਣਪ੍ਰਯੋਜਨਾਦਿਭੇਦੇਪਿ
ਦਣ੍ਡਦਣ੍ਡਿਵਦ੍ਭਿਨ੍ਨਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਭਾਵਾਤ੍ . ਇਦਂ ਕੇ ਕਥਿਤਵਨ੍ਤਃ . ਜਿਣਾ ਤਚ੍ਚਦੋ ਸਮਕ੍ਖਾਦਾ ਜਿਨਾਃ ਕਰ੍ਤਾਰਃ ਤਤ੍ਤ੍ਵਤਃ
ਸਮ੍ਯਗਾਖ੍ਯਾਤਵਨ੍ਤਃ ਕਥਿਤਵਨ੍ਤਃ ਸਿਦ੍ਧਂ ਤਹ ਆਗਮਦੋ ਸਨ੍ਤਾਨਾਪੇਕ੍ਸ਼ਯਾ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਰ੍ਥਿਕਨਯੇਨਾਨਾਦਿਨਿਧਨਾਗਮਾਦਪਿ
ਤਥਾ ਸਿਦ੍ਧਂ ਣੇਚ੍ਛਦਿ ਜੋ ਸੋ ਹਿ ਪਰਸਮਓ ਨੇਚ੍ਛਤਿ ਨ ਮਨ੍ਯਤੇ ਯ ਇਦਂ ਵਸ੍ਤੁਸ੍ਵਰੂਪਂ ਸ ਹਿ ਸ੍ਫੁ ਟਂ ਪਰਸਮਯੋ
੧੮੪ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ[ ਭਗਵਾਨਸ਼੍ਰੀਕੁਂਦਕੁਂਦ-
ਪ੍ਰਥਮ ਤੋ ੧ਸਤ੍ਸੇ ੨ਸਤ੍ਤਾਕੀ ੩ਯੁਤਸਿਦ੍ਧਤਾਸੇ ਅਰ੍ਥਾਨ੍ਤਰਤ੍ਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਦਣ੍ਡ ਔਰ ਦਣ੍ਡੀਕੀ
ਭਾਁਤਿ ਉਨਕੇ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਮੇਂ ਯੁਤਸਿਦ੍ਧਤਾ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇਤੀ . (ਦੂਸਰੇ) ਅਯੁਤਸਿਦ੍ਧਤਾਸੇ ਭੀ ਵਹ
(ਅਰ੍ਥਾਨ੍ਤਰਤ੍ਵ) ਨਹੀਂ ਬਨਤਾ . ‘ਇਸਮੇਂ ਯਹ ਹੈ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮੇਂ ਸਤ੍ਤਾ ਹੈ)’ ਐਸੀ ਪ੍ਰਤੀਤਿ ਹੋਤੀ ਹੈ ਇਸਲਿਯੇ
ਵਹ ਬਨ ਸਕਤਾ ਹੈ, — ਐਸਾ ਕਹਾ ਜਾਯ ਤੋ (ਪੂਛਤੇ ਹੈਂ ਕਿ) ‘ਇਸਮੇਂ ਯਹ ਹੈ’ ਐਸੀ ਪ੍ਰਤੀਤਿ ਕਿਸਕੇ
ਆਸ਼੍ਰਯ (-ਕਾਰਣ) ਸੇ ਹੋਤੀ ਹੈ ? ਯਦਿ ਐਸਾ ਕਹਾ ਜਾਯ ਕਿ ਭੇਦਕੇ ਆਸ਼੍ਰਯਸੇ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਔਰ
ਸਤ੍ਤਾਮੇਂ ਭੇਦ ਹੋਨੇਸੇ) ਹੋਤੀ ਹੈ ਤੋ, ਵਹ ਕੌਨਸਾ ਭੇਦ ਹੈ ? ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਯਾ ਅਤਾਦ੍ਭਾਵਿਕ ? ੪ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ
ਤੋ ਹੈ ਨਹੀਂ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯੁਤਸਿਦ੍ਧਤ੍ਵ ਪਹਲੇ ਹੀ ਰਦ੍ਦ (ਨਸ਼੍ਟ, ਨਿਰਰ੍ਥਕ) ਕਰ ਦਿਯਾ ਗਯਾ ਹੈ, ਔਰ ਯਦਿ
੫ਅਤਾਦ੍ਭਾਵਿਕ ਕਹਾ ਜਾਯ ਤੋ ਵਹ ਉਪਪਨ੍ਨ ਹੀ (ਠੀਕ ਹੀ) ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਐਸਾ (ਸ਼ਾਸ੍ਤ੍ਰਕਾ) ਵਚਨ
ਹੈ ਕਿ ‘ਜੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ ਵਹ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਹੈ .’ ਪਰਨ੍ਤੁ (ਯਹਾਁ ਭੀ ਯਹ ਧ੍ਯਾਨਮੇਂ ਰਖਨਾ ਕਿ) ਯਹ ਅਤਾਦ੍ਭਾਵਿਕ
ਭੇਦ ‘ਏਕਾਨ੍ਤਸੇ ਇਸਮੇਂ ਯਹ ਹੈ’ ਐਸੀ ਪ੍ਰਤੀਤਿਕਾ ਆਸ਼੍ਰਯ (ਕਾਰਣ) ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਹ
੧. ਸਤ੍ = ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵਵਾਨ੍ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਦ੍ਰਵ੍ਯ .੨. ਸਤ੍ਤਾ = ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ (ਗੁਣ) .
੩. ਯੁਤਸਿਦ੍ਧ = ਜੁੜਕਰ ਸਿਦ੍ਧ ਹੁਆ; ਸਮਵਾਯਸੇ – ਸਂਯੋਗਸੇ ਸਿਦ੍ਧ ਹੁਆ . [ਜੈਸੇ ਲਾਠੀ ਔਰ ਮਨੁਸ਼੍ਯਕੇ ਭਿਨ੍ਨ ਹੋਨੇ
ਪਰ ਭੀ ਲਾਠੀਕੇ ਯੋਗਸੇ ਮਨੁਸ਼੍ਯ ‘ਲਾਠੀਵਾਲਾ’ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਸਤ੍ਤਾ ਔਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਅਲਗ ਹੋਨੇ ਪਰ ਭੀ
ਸਤ੍ਤਾਕੇ ਯੋਗਸੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ‘ਸਤ੍ਤਾਵਾਲਾ’ (‘ਸਤ੍’) ਹੁਆ ਹੈ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਲਾਠੀ ਔਰ ਮਨੁਸ਼੍ਯਕੀ ਭਾਁਤਿ ਸਤ੍ਤਾ ਔਰ
ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਅਲਗ ਦਿਖਾਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦੇਤੇ . ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ‘ਲਾਠੀ’ ਔਰ ਲਾਠੀਵਾਲੇ’ ਕੀ ਭਾਁਤਿ ‘ਸਤ੍ਤਾ’ ਔਰ ‘ਸਤ੍’ਕੇ
ਸਂਬਂਧਮੇਂ ਯੁਤਸਿਦ੍ਧਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ . ]
੪. ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਔਰ ਸਤ੍ਤਾਮੇਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਭੇਦ ਹੋ ਤੋ ਯੁਤਸਿਦ੍ਧਤ੍ਵ ਆਯੇ, ਜਿਸਕੋ ਪਹਲੇ ਹੀ ਰਦ੍ਦ ਕਰਕੇ
ਬਤਾਯਾ ਹੈ .
੫. ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਵਹ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਹੈ ਔਰ ਗੁਣ ਵਹ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਨਹੀਂ ਹੈ, – ਐਸੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯ -ਗੁਣਕੇ ਭੇਦਕੋ (ਗੁਣ -ਗੁਣੀ -ਭੇਦਕੋ)
ਅਤਾਦ੍ਭਾਵਿਕ (ਤਦ੍ਰੂਪ ਨ ਹੋਨੇਰੂਪ) ਭੇਦ ਕਹਤੇ ਹੈਂ . ਯਦਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਔਰ ਸਤ੍ਤਾਮੇਂ ਐਸਾ ਭੇਦ ਕਹਾ ਜਾਯ ਤੋ ਵਹ
ਯੋਗ੍ਯ ਹੀ ਹੈ .