ਨ ਖਲੁ ਸਰ੍ਗਃ ਸਂਹਾਰਮਨ੍ਤਰੇਣ, ਨ ਸਂਹਾਰੋ ਵਾ ਸਰ੍ਗਮਨ੍ਤਰੇਣ, ਨ ਸ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਸਂਹਾਰੌ ਸ੍ਥਿਤਿ- ਮਨ੍ਤਰੇਣ, ਨ ਸ੍ਥਿਤਿਃ ਸਰ੍ਗਸਂਹਾਰਮਨ੍ਤਰੇਣ . ਯ ਏਵ ਹਿ ਸਰ੍ਗਃ ਸ ਏਵ ਸਂਹਾਰਃ, ਯ ਏਵ ਸਂਹਾਰਃ ਸ ਏਵ ਸਰ੍ਗਃ, ਯਾਵੇਵ ਸਰ੍ਗਸਂਹਾਰੌ ਸੈਵ ਸ੍ਥਿਤਿਃ, ਯੈਵ ਸ੍ਥਿਤਿਸ੍ਤਾਵੇਵ ਸਰ੍ਗਸਂਹਾਰਾਵਿਤਿ . ਤਥਾ ਹਿ — ਯ ਏਵ ਕੁਮ੍ਭਸ੍ਯ ਸਰ੍ਗਃ ਸ ਏਵ ਮ੍ਰੁਤ੍ਪਿਣ੍ਡਸ੍ਯ ਸਂਹਾਰਃ, ਭਾਵਸ੍ਯ ਭਾਵਾਨ੍ਤਰਾਭਾਵਸ੍ਵਭਾਵੇਨਾਵਭਾਸਨਾਤ੍ . ਯ ਏਵ ਚ ਮ੍ਰੁਤ੍ਪਿਣ੍ਡਸ੍ਯ ਸਂਹਾਰਃ ਸ ਏਵ ਕੁਮ੍ਭਸ੍ਯ ਸਰ੍ਗਃ, ਅਭਾਵਸ੍ਯ ਭਾਵਾਨ੍ਤਰਭਾਵਸ੍ਵਭਾਵੇਨਾਵ- ਭਾਸਨਾਤ੍ . ਯੌ ਚ ਕੁਮ੍ਭਪਿਣ੍ਡਯੋਃ ਸਰ੍ਗਸਂਹਾਰੌ ਸੈਵ ਮ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾਯਾਃ ਸ੍ਥਿਤਿਃ, ❃ਵ੍ਯਤਿਰੇਕਾਣਾਮਨ੍ਵਯਾ- ਸਤ੍ਤਾਲਕ੍ਸ਼ਣਵਿਵਰਣਮੁਖ੍ਯਤਯਾ ਦ੍ਵਿਤੀਯਸ੍ਥਲਂ ਗਤਮ੍ . ਅਥੋਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਾਣਾਂ ਪਰਸ੍ਪਰਸਾਪੇਕ੍ਸ਼ਤ੍ਵਂ ਦਰ੍ਸ਼ਯਤਿ — ਣ ਭਵੋ ਭਂਗਵਿਹੀਣੋ ਨਿਰ੍ਦੋਸ਼ਪਰਮਾਤ੍ਮਰੁਚਿਰੂਪਸਮ੍ਯਕ੍ਤ੍ਵਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਯ ਭਵ ਉਤ੍ਪਾਦਃ ਤਦ੍ਵਿਪਰੀਤਮਿਥ੍ਯਾਤ੍ਵਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਯ ਭਙ੍ਗਂ ਵਿਨਾ ਨ ਭਵਤਿ . ਕਸ੍ਮਾਤ੍ . ਉਪਾਦਾਨਕਾਰਣਾਭਾਵਾਤ੍, ਮ੍ਰੁਤ੍ਪਿਣ੍ਡਭਙ੍ਗਾਭਾਵੇ ਘਟੋਤ੍ਪਾਦ ਇਵ . ਦ੍ਵਿਤੀਯਂ ਚ ਕਾਰਣਂ ਮਿਥ੍ਯਾਤ੍ਵਪਰ੍ਯਾਯਭਙ੍ਗਸ੍ਯ ਸਮ੍ਯਕ੍ਤ੍ਵਪਰ੍ਯਾਯਰੂਪੇਣ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸਨਾਤ੍ . ਤਦਪਿ ਕਸ੍ਮਾਤ੍ . ‘‘ਭਾਵਾਨ੍ਤਰ- ਸ੍ਵਭਾਵਰੂਪੋ ਭਵਤ੍ਯਭਾਵ’’ ਇਤਿ ਵਚਨਾਤ੍ . ਘਟੋਤ੍ਪਾਦਰੂਪੇਣ ਮ੍ਰੁਤ੍ਪਿਣ੍ਡਭਙ੍ਗ ਇਵ . ਯਦਿ ਪੁਨਰ੍ਮਿਥ੍ਯਾਤ੍ਵਪਰ੍ਯਾਯ- ਭਙ੍ਗਸ੍ਯ ਸਮ੍ਯਕ੍ਤ੍ਵੋਪਾਦਾਨਕਾਰਣਭੂਤਸ੍ਯਾਭਾਵੇਪਿ ਸ਼ੁਦ੍ਧਾਤ੍ਮਾਨੁਭੂਤਿਰੁਚਿਰੂਪਸਮ੍ਯਕ੍ਤ੍ਵਸ੍ਯੋਤ੍ਪਾਦੋ ਭਵਤਿ, ਤਰ੍ਹ੍ਯੁਪਾਦਾਨਕਾਰਣਰਹਿਤਾਨਾਂ ਖਪੁਸ਼੍ਪਾਦੀਨਾਮਪ੍ਯੁਤ੍ਪਾਦੋ ਭਵਤੁ . ਨ ਚ ਤਥਾ . ਭਂਗੋ ਵਾ ਣਤ੍ਥਿ ਸਂਭਵਵਿਹੀਣੋ
ਟੀਕਾ : — ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ੧ਸਰ੍ਗ ੨ਸਂਹਾਰਕੇ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ ਔਰ ਸਂਹਾਰ ਸਰ੍ਗਕੇ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ; ੩ਸ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਔਰ ਸਂਹਾਰ ੪ਸ੍ਥਿਤਿ (ਧ੍ਰੌਵ੍ਯ) ਕੇ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ, ਸ੍ਥਿਤਿ ਸਰ੍ਗ ਔਰ ਸਂਹਾਰਕੇ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ .
ਜੋ ਸਰ੍ਗ ਹੈ ਵਹੀ ਸਂਹਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਸਂਹਾਰ ਹੈ ਵਹੀ ਸਰ੍ਗ ਹੈ; ਜੋ ਸਰ੍ਗ ਔਰ ਸਂਹਾਰ ਹੈ ਵਹੀ ਸ੍ਥਿਤਿ ਹੈ; ਜੋ ਸ੍ਥਿਤਿ ਹੈ ਵਹੀ ਸਰ੍ਗ ਔਰ ਸਂਹਾਰ ਹੈ . ਵਹ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ : — ਜੋ ਕੁਮ੍ਭਕਾ ਸਰ੍ਗ ਹੈ ਵਹੀ ਭਾਵ ਅਨ੍ਯਭਾਵਕੇ ਅਭਾਵਰੂਪ ਸ੍ਵਭਾਵਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੈ – ਦਿਖਾਈ ਦੇਤਾ ਹੈ .) ਔਰ ਜੋ ਮ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾਪਿਣ੍ਡਕਾ ਸਂਹਾਰ ਹੈ ਵਹੀ ਕੁਮ੍ਭਕਾ ਸਰ੍ਗ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਅਭਾਵਕਾ ਭਾਵਾਨ੍ਤਰਕੇ ਭਾਵਸ੍ਵਭਾਵਸੇ ਅਵਭਾਸਨ ਹੈ; (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਨਾਸ਼ ਅਨ੍ਯਭਾਵਕੇ ਉਤ੍ਪਾਦਰੂਪ ਸ੍ਵਭਾਵਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੈ .)
ਔਰ ਜੋ ਕੁਮ੍ਭਕਾ ਸਰ੍ਗ ਔਰ ਪਿਣ੍ਡਕਾ ਸਂਹਾਰ ਹੈ ਵਹੀ ਮ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾਕੀ ਸ੍ਥਿਤਿ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ❃‘ਵ੍ਯਤਿਰੇਕਮੁਖੇਨ.....ਕ੍ਰਮਣਾਤ੍’ ਕੇ ਸ੍ਥਾਨ ਪਰ ਨਿਮ੍ਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਾਠ ਚਾਹਿਯੇ ਐਸਾ ਲਗਤਾ ਹੈ, ‘‘ਵ੍ਯਤਿਰੇਕਾਣਾਮਨ੍ਵਯਾਨਤਿਕ੍ਰਮਣਾਤ੍ . ਯੈਵ ਚ ਮ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾਯਾਃ ਸ੍ਥਿਤਿਸ੍ਤਾਵੇਵ ਕੁਮ੍ਭਪਿਣ੍ਡਯੋਃ ਸਰ੍ਗਸਂਹਾਰੌ,
ਵ੍ਯਤਿਰੇਕਮੁਖੇਨੈਵਾਨ੍ਵਯਸ੍ਯ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਤ੍ .’’ ਹਿਨ੍ਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਇਸ ਸਂਸ਼ੋਧਿਤ ਪਾਠਾਨੁਸਾਰ ਕਿਯਾ ਹੈ .
੧੯੦ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ[ ਭਗਵਾਨਸ਼੍ਰੀਕੁਂਦਕੁਂਦ-
੫ਮ੍ਰੁਤਿਕਾਪਿਣ੍ਡਕਾ ਸਂਹਾਰ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਭਾਵਕਾ ਭਾਵਾਨ੍ਤਰਕੇ ਅਭਾਵਸ੍ਵਭਾਵਸੇ ਅਵਭਾਸਨ ਹੈ . (ਅਰ੍ਥਾਤ੍
੧. ਸਰ੍ਗ = ਉਤ੍ਪਾਦ, ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿ . ੨. ਸਂਹਾਰ = ਵ੍ਯਯ, ਨਾਸ਼ .
੩. ਸ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ = ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿ . ੪. ਸ੍ਥਿਤਿ = ਸ੍ਥਿਤ ਰਹਨਾ; ਧ੍ਰੁਵ ਰਹਨਾ, ਧ੍ਰੌਵ੍ਯ .
੫. ਮ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾਪਿਣ੍ਡ = ਮਿਟ੍ਟੀਕਾ ਪਿਣ੍ਡ .