ਨਤਿਕ੍ਰਮਣਾਤ੍ . ਯੈਵ ਚ ਮ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾਯਾਃ ਸ੍ਥਿਤਿਸ੍ਤਾਵੇਵ ਕੁਮ੍ਭਪਿਣ੍ਡਯੋਃ ਸਰ੍ਗਸਂਹਾਰੌ, ਵ੍ਯਤਿਰੇਕ - ਮੁਖੇਨੈਵਾਨ੍ਵਯਸ੍ਯ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਤ੍ . ਯਦਿ ਪੁਨਰ੍ਨੇਦਮੇਵਮਿਸ਼੍ਯੇਤ ਤਦਾਨ੍ਯਃ ਸਰ੍ਗੋਨ੍ਯਃ ਸਂਹਾਰਃ ਅਨ੍ਯਾ ਸ੍ਥਿਤਿਰਿਤ੍ਯਾਯਾਤਿ . ਤਥਾ ਸਤਿ ਹਿ ਕੇਵਲਂ ਸਰ੍ਗਂ ਮ੍ਰੁਗਯਮਾਣਸ੍ਯ ਕੁਮ੍ਭਸ੍ਯੋਤ੍ਪਾਦਨਕਾਰਣਾਭਾਵਾਦ- ਭਵਨਿਰੇਵ ਭਵੇਤ੍, ਅਸਦੁਤ੍ਪਾਦ ਏਵ ਵਾ . ਤਤ੍ਰ ਕੁਮ੍ਭਸ੍ਯਾਭਵਨੌ ਸਰ੍ਵੇਸ਼ਾਮੇਵ ਭਾਵਾਨਾਮਭਵਨਿਰੇਵ ਭਵੇਤ੍; ਅਸਦੁਤ੍ਪਾਦੇ ਵਾ ਵ੍ਯੋਮਪ੍ਰਸਵਾਦੀਨਾਮਪ੍ਯੁਤ੍ਪਾਦਃ ਸ੍ਯਾਤ੍ . ਤਥਾ ਕੇ ਵਲਂ ਸਂਹਾਰਮਾਰਭਮਾਣਸ੍ਯ ਮ੍ਰੁਤ੍ਪਿਣ੍ਡਸ੍ਯ ਸਂਹਾਰਕਾਰਣਾਭਾਵਾਦਸਂਹਰਣਿਰੇਵ ਭਵੇਤ੍, ਸਦੁਚ੍ਛੇਦ ਏਵ ਵਾ . ਤਤ੍ਰ ਮ੍ਰੁਤ੍ਪਿਣ੍ਡਸ੍ਯਾਸਂਹਰਣੌ ਪਰਦ੍ਰਵ੍ਯੋਪਾਦੇਯਰੁਚਿਰੂਪਮਿਥ੍ਯਾਤ੍ਵਸ੍ਯ ਭਙ੍ਗੋ ਨਾਸ੍ਤਿ . ਕਥਂਭੂਤਃ . ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਸਮ੍ਯਕ੍ਤ੍ਵਪਰ੍ਯਾਯਸਂਭਵਰਹਿਤਃ . ਕਸ੍ਮਾਦਿਤਿ ਚੇਤ੍ . ਭਙ੍ਗਕਾਰਣਾਭਾਵਾਤ੍, ਘਟੋਤ੍ਪਾਦਾਭਾਵੇ ਮ੍ਰੁਤ੍ਪਿਣ੍ਡਸ੍ਯੇਵ . ਦ੍ਵਿਤੀਯਂ ਚ ਕਾਰਣਂ ਸਮ੍ਯਕ੍ਤ੍ਵਪਰ੍ਯਾਯੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਯ ਮਿਥ੍ਯਾਤ੍ਵਪਰ੍ਯਾਯਾਭਾਵਰੂਪੇਣ ਦਰ੍ਸ਼ਨਾਤ੍ . ਤਦਪਿ ਕਸ੍ਮਾਤ੍ . ਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਯ ਪਰ੍ਯਾਯਾਨ੍ਤਰਾਭਾਵਰੂਪਤ੍ਵਾਤ੍, ਘਟਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਯ ਮ੍ਰੁਤ੍ਪਿਣ੍ਡਾਭਾਵਰੂਪੇਣੇਵ . ਯਦਿ ਪੁਨਃ ਸਮ੍ਯਕ੍ਤ੍ਵੋਤ੍ਪਾਦਨਿਰਪੇਕ੍ਸ਼ੋ ਭਵਤਿ ਮਿਥ੍ਯਾਤ੍ਵਪਰ੍ਯਾਯਾਭਾਵਸ੍ਤਰ੍ਹ੍ਯਭਾਵ ਏਵ ਨ ਸ੍ਯਾਤ੍ . ਕਸ੍ਮਾਤ੍ . ਅਭਾਵਕਾਰਣਾਭਾਵਾਦਿਤਿ, ਘਟੋਤ੍ਪਾਦਾਭਾਵੇ ਕੁਮ੍ਭਕਾ ਸਰ੍ਗ ਔਰ ਪਿਣ੍ਡਕਾ ਸਂਹਾਰ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵ੍ਯਤਿਰੇਕੋਂਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ੨ਅਨ੍ਵਯ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਤਾ ਹੈ . ਔਰ ਯਦਿ ਐਸਾ ਹੀ (ਊ ਪਰ ਸਮਝਾਯਾ ਤਦਨੁਸਾਰ) ਨ ਮਾਨਾ ਜਾਯ ਤੋ ਐਸਾ ਸਿਦ੍ਧ ਹੋਗਾ ਕਿ ‘ਸਰ੍ਗ ਅਨ੍ਯ ਹੈ, ਸਂਹਾਰ ਅਨ੍ਯ ਹੈ, ਸ੍ਥਿਤਿ ਅਨ੍ਯ ਹੈ .’ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਤੀਨੋਂ ਪ੍ਰੁਥਕ੍ ਹੈਂ ਐਸਾ ਮਾਨਨੇਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆ ਜਾਯਗਾ .) ਐਸਾ ਹੋਨੇ ਪਰ (ਕ੍ਯਾ ਦੋਸ਼ ਆਤਾ ਹੈ, ਸੋ ਸਮਝਾਤੇ ਹੈਂ) : —
ਕੇਵਲ ਸਰ੍ਗ -ਸ਼ੋਧਕ ਕੁਮ੍ਭਕੀ (-ਵ੍ਯਯ ਔਰ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਸੇ ਭਿਨ੍ਨ ਮਾਤ੍ਰ ਉਤ੍ਪਾਦ ਕਰਨੇਕੋ ਜਾਨੇਵਾਲੇ ਕੁਮ੍ਭਕੀ) ੩ਉਤ੍ਪਾਦਨ ਕਾਰਣਕਾ ਅਭਾਵ ਹੋਨੇਸੇ ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਗੀ; ਅਥਵਾ ਤੋ ਅਸਤ੍ਕਾ ਹੀ ਉਤ੍ਪਾਦ ਹੋਗਾ . ਔਰ ਵਹਾਁ, (੧) ਯਦਿ ਕੁਮ੍ਭਕੀ ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿ ਨ ਹੋਗੀ ਤੋ ਸਮਸ੍ਤ ਹੀ ਭਾਵੋਂਕੀ ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਗੀ . (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਜੈਸੇ ਕੁਮ੍ਭਕੀ ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿ ਨਹੀਂ ਹੋਗੀ ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਸ਼੍ਵਕੇ ਕਿਸੀ ਭੀ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮੇਂ ਕਿਸੀ ਭੀ ਭਾਵਕਾ ਉਤ੍ਪਾਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਗਾ, – ਯਹ ਦੋਸ਼ ਆਯਗਾ); ਅਥਵਾ (੨) ਯਦਿ ਅਸਤ੍ਕਾ ਉਤ੍ਪਾਦ ਹੋ ਤੋ ੪ਵ੍ਯੋਮ -ਪੁਸ਼੍ਪ ਇਤ੍ਯਾਦਿਕਾ ਭੀ ਉਤ੍ਪਾਦ ਹੋਗਾ, (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਸ਼ੂਨ੍ਯਮੇਂਸੇ ਭੀ ਪਦਾਰ੍ਥ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਨੇ ਲਗੇਂਗੇ, – ਯਹ ਦੋਸ਼ ਆਯਗਾ .)
ਔਰ ਕੇਵਲ ਵ੍ਯਯਾਰਮ੍ਭਕ (ਉਤ੍ਪਾਦ ਔਰ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਸੇ ਰਹਿਤ ਕੇਵਲ ਵ੍ਯਯ ਕਰਨੇਕੋ ਉਦ੍ਯਤ ਮ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾਪਿਣ੍ਡਕਾ) ਸਂਹਾਰਕਾਰਣਕਾ ਅਭਾਵ ਹੋਨੇਸੇ ਸਂਹਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਗਾ; ਅਥਵਾ ਤੋ ਸਤ੍ਕਾ ਹੀ ਉਚ੍ਛੇਦ ਹੋਗਾ . ਵਹਾਁ, (੧) ਯਦਿ ਮ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾਪਿਣ੍ਡਕਾ ਵ੍ਯਯ ਨ ਹੋਗਾ ਤੋ ਸਮਸ੍ਤ ਹੀ ਭਾਵੋਂਕਾ ਸਂਹਾਰ
੧ਵ੍ਯਤਿਰੇਕ ਅਨ੍ਵਯਕਾ ਅਤਿਕ੍ਰਮਣ (ਉਲ੍ਲਂਘਨ) ਨਹੀਂ ਕਰਤੇ, ਔਰ ਜੋ ਮ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾਕੀ ਸ੍ਥਿਤਿ ਹੈ ਵਹੀ
੧. ਵ੍ਯਤਿਰੇਕ = ਭੇਦ; ਏਕ ਦੂਸਰੇਰੂਪ ਨ ਹੋਨਾ ਵਹ; ‘ਯਹ ਵਹ ਨਹੀਂ ਹੈ’ ਐਸੇ ਜ੍ਞਾਨਕਾ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਭਿਨ੍ਨਰੂਪਤ੍ਵ .
੨. ਅਨ੍ਵਯ = ਏਕਰੂਪਤਾ; ਸਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਯਤਾ; ‘ਯਹ ਵਹੀ ਹੈ’ ਐਸੇ ਜ੍ਞਾਨਕਾ ਕਾਰਣਭੂਤ ਏਕਰੂਪਤ੍ਵ .
੩. ਉਤ੍ਪਾਦਨਕਾਰਣ = ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿਕਾ ਕਾਰਣ . ੪. ਵ੍ਯੋਮਪੁਸ਼੍ਪ = ਆਕਾਸ਼ਕੇ ਫੂ ਲ .