ਯੋ ਹਿ ਨਾਮ ਸਂਸਾਰਨਾਮਾਯਮਾਤ੍ਮਨਸ੍ਤਥਾਵਿਧਃ ਪਰਿਣਾਮਃ ਸ ਏਵ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਸ਼੍ਲੇਸ਼ਹੇਤੁਃ . ਅਥ ਤਥਾਵਿਧਪਰਿਣਾਮਸ੍ਯਾਪਿ ਕੋ ਹੇਤੁਃ . ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮ ਹੇਤੁਃ, ਤਸ੍ਯ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਸਂਯੁਕ੍ਤਤ੍ਵੇਨੈਵੋਪਲਮ੍ਭਾਤ੍ . ਏਵਂ ਸਤੀਤਰੇਤਰਾਸ਼੍ਰਯਦੋਸ਼ਃ . ਨ ਹਿ; ਅਨਾਦਿਪ੍ਰਸਿਦ੍ਧਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਾਭਿਸਂਬਦ੍ਧਸ੍ਯਾਤ੍ਮਨਃ ਪ੍ਰਾਕ੍ਤਨਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਣਸ੍ਤਤ੍ਰ ਹੇਤੁਤ੍ਵੇਨੋਪਾਦਾਨਾਤ੍ . ਏਵਂ ਕਾਰ੍ਯਕਾਰਣਭੂਤਨਵਪੁਰਾਣਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਤ੍ਵਾਦਾਤ੍ਮਨਸ੍ਤਥਾਵਿਧਪਰਿਣਾਮੋ ਗਾਥਾਚਤੁਸ਼੍ਟਯੇਨ ਦ੍ਵਿਤੀਯਸ੍ਥਲਂ ਗਤਮ੍ . ਅਥ ਸਂਸਾਰਸ੍ਯ ਕਾਰਣਂ ਜ੍ਞਾਨਾਵਰਣਾਦਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮ ਤਸ੍ਯ ਤੁ ਕਾਰਣਂ ਮਿਥ੍ਯਾਤ੍ਵਰਾਗਾਦਿਪਰਿਣਾਮ ਇਤ੍ਯਾਵੇਦਯਤਿ — ਆਦਾ ਨਿਰ੍ਦੋਸ਼ਿਪਰਮਾਤ੍ਮਾ ਨਿਸ਼੍ਚਯੇਨ ਸ਼ੁਦ੍ਧਬੁਦ੍ਧੈਕਸ੍ਵਭਾਵੋਪਿ ਵ੍ਯਵਹਾਰੇਣਾਨਾਦਿਕਰ੍ਮਬਨ੍ਧਵਸ਼ਾਤ੍ ਕਮ੍ਮਮਲਿਮਸੋ ਕਰ੍ਮਮਲੀਮਸੋ ਭਵਤਿ . ਤਥਾਭਵਨ੍ਸਨ੍ ਕਿਂ ਕਰੋਤਿ . ਪਰਿਣਾਮਂ
ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਕਰ੍ਮਮਲੀਮਸਃ ਆਤ੍ਮਾ ] ਕਰ੍ਮਸੇ ਮਲਿਨ ਆਤ੍ਮਾ [ਕਰ੍ਮਸਂਯੁਕ੍ਤਂ ਪਰਿਣਾਮਂ ] ਕਰ੍ਮਸਂਯੁਕ੍ਤ ਪਰਿਣਾਮਕੋ (-ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਕੇ ਸਂਯੋਗਸੇ ਹੋਨੇਵਾਲੇ ਅਸ਼ੁਦ੍ਧ ਪਰਿਣਾਮਕੋ) [ਲਭਤੇ ] ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਕਰਤਾ ਹੈ . [ਤਤਃ ] ਉਸਸੇ [ਕਰ੍ਮ ਸ਼੍ਲਿਸ਼੍ਯਤਿ ] ਕਰ੍ਮ ਚਿਪਕ ਜਾਤਾ ਹੈ (-ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਕਾ ਬਂਧ ਹੋਤਾ ਹੈ ); [ਤਸ੍ਮਾਤ੍ ਤੁ ] ਇਸਲਿਯੇ [ਪਰਿਣਾਮਃ ਕਰ੍ਮ ] ਪਰਿਣਾਮ ਵਹ ਕਰ੍ਮ ਹੈ ..੧੨੧..
ਟੀਕਾ : — ‘ਸਂਸਾਰ’ ਨਾਮਕ ਜੋ ਯਹ ਆਤ੍ਮਾਕਾ ਤਥਾਵਿਧ (-ਉਸਪ੍ਰਕਾਰਕਾ) ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ ਵਹੀ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਕੇ ਚਿਪਕਨੇਕਾ ਹੇਤੁ ਹੈ . ਅਬ, ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਪਰਿਣਾਮਕਾ ਹੇਤੁ ਕੌਨ ਹੈ ? (ਇਸਕੇ ਉਤ੍ਤਰਮੇਂ ਕਹਤੇ ਹੈਂ ਕਿਃ) ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮ ਉਸਕਾ ਹੇਤੁ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ੧ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਕੀ ਸਂਯੁਕ੍ਤਤਾਸੇ ਹੀ ਵਹ ਦੇਖਾ ਜਾਤਾ ਹੈ .
(ਸ਼ਂਕਾ : – ) ਐਸਾ ਹੋਨੇਸੇ ੨ਇਤਰੇਤਰਾਸ਼੍ਰਯਦੋਸ਼ ਆਯਗਾ ! (ਸਮਾਧਾਨ : – ) ਨਹੀਂ ਆਯਗਾ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਅਨਾਦਿਸਿਦ੍ਧ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਕੇ ਸਾਥ ਸਂਬਦ੍ਧ ਐਸੇ ਆਤ੍ਮਾਕਾ ਜੋ ਪੂਰ੍ਵਕਾ ੩ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮ ਹੈ ਉਸਕਾ ਵਹਾਁ ਹੇਤੁਰੂਪਸੇ ਗ੍ਰਹਣ (-ਸ੍ਵੀਕਾਰ) ਕਿਯਾ ਗਯਾ ਹੈ .
ਪਰ ਉਸਕਾ ਕਾਰਣ ਪੁਨਃ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮ ਕਹਾ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਸ਼ਂਕਾਕਾਰਕੋ ਸ਼ਂਕਾ ਹੋਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਬਾਤਮੇਂ ਇਤਰੇਤਰਾਸ਼੍ਰਯ ਦੋਸ਼ ਆਤਾ ਹੈ .
੧. ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਕੇ ਸਂਯੋਗਸੇ ਹੀ ਅਸ਼ੁਦ੍ਧ ਪਰਿਣਾਮ ਹੋਤੇ ਹੈਂ, ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਕੇ ਬਿਨਾ ਵੇ ਕਭੀ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ; ਇਸਲਿਯੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮ ਅਸ਼ੁਦ੍ਧ ਪਰਿਣਾਮਕਾ ਕਾਰਣ ਹੈ .
੨. ਏਕ ਅਸਿਦ੍ਧ ਬਾਤਕੋ ਸਿਦ੍ਧ ਕਰਨੇਕੇ ਲਿਯੇ ਦੂਸਰੀ ਅਸਿਦ੍ਧ ਬਾਤਕਾ ਆਸ਼੍ਰਯ ਲਿਯਾ ਜਾਯ, ਔਰ ਫਿ ਰ ਉਸ ਦੂਸਰੀ ਬਾਤਕੋ ਸਿਦ੍ਧ ਕਰਨੇਕੇ ਲਿਯੇ ਪਹਲੀਕਾ ਆਸ਼੍ਰਯ ਲਿਯਾ ਜਾਯ, – ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਕ -ਦੋਸ਼ਕੋ ਇਤਰੇਤਰਾਸ਼੍ਰਯਦੋਸ਼ ਕਹਾ ਜਾਤਾ ਹੈ .
੩. ਨਵੀਨ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਕਾ ਕਾਰਣ ਅਸ਼ੁਦ੍ਧ ਆਤ੍ਮਪਰਿਣਾਮ ਹੈ, ਔਰ ਉਸ ਅਸ਼ੁਦ੍ਧ ਆਤ੍ਮਪਰਿਣਾਮਕਾ ਕਾਰਣ ਵਹਕਾ ਵਹੀ (ਨਵੀਨ) ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮ ਨਹੀਂ ਕਿਨ੍ਤੁ ਪਹਲੇਕਾ (ਪੁਰਾਨਾ) ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮ ਹੈ; ਇਸਲਿਯੇ ਇਸਮੇਂ ਇਤਰੇਤਰਾਸ਼੍ਰਯ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਆਤਾ .