ਲਕ੍ਸ਼ਣਕ੍ਰਿਯਾਯਾ ਆਤ੍ਮਮਯਤ੍ਵਾਭ੍ਯੁਪਗਮਾਤ੍ . ਯਾ ਚ ਕ੍ਰਿਯਾ ਸਾ ਪੁਨਰਾਤ੍ਮਨਾ ਸ੍ਵਤਨ੍ਤ੍ਰੇਣ ਪ੍ਰਾਪ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍ਕਰ੍ਮ . ਤਤਸ੍ਤਸ੍ਯ ਪਰਮਾਰ੍ਥਾਦਾਤ੍ਮਾ ਆਤ੍ਮਪਰਿਣਾਮਾਤ੍ਮਕਸ੍ਯ ਭਾਵਕਰ੍ਮਣ ਏਵ ਕਰ੍ਤਾ, ਨ ਤੁ ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਿਣਾਮਾਤ੍ਮਕਸ੍ਯ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਣਃ . ਅਥ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਣਃ ਕਃ ਕਰ੍ਤੇਤਿ ਚੇਤ੍ . ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਿਣਾਮੋ ਹਿ ਤਾਵਤ੍ਸ੍ਵਯਂ ਪੁਦ੍ਗਲ ਏਵ, ਪਰਿਣਾਮਿਨਃ ਪਰਿਣਾਮਸ੍ਵਰੂਪਕਰ੍ਤ੍ਰੁਤ੍ਵੇਨ ਪਰਿਣਾਮਾਦਨਨ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍ . ਯਸ਼੍ਚ ਤਸ੍ਯ ਤਥਾਵਿਧਃ ਪਰਿਣਾਮਃ ਸਾ ਪੁਦ੍ਗਲਮਯ੍ਯੇਵ ਕ੍ਰਿਯਾ, ਸਰ੍ਵ- ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਪਰਿਣਾਮਲਕ੍ਸ਼ਣਕ੍ਰਿਯਾਯਾ ਆਤ੍ਮਮਯਤ੍ਵਾਭ੍ਯੁਪਗਮਾਤ੍ . ਯਾ ਚ ਕ੍ਰਿਯਾ ਸਾ ਪੁਨਃ ਪੁਦ੍ਗਲੇਨ ਸ੍ਵਤਨ੍ਤ੍ਰੇਣ ਪ੍ਰਾਪ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍ਕਰ੍ਮ . ਤਤਸ੍ਤਸ੍ਯ ਪਰਮਾਰ੍ਥਾਤ੍ ਪੁਦ੍ਗਲ ਆਤ੍ਮਪਰਿਣਾਮਾਤ੍ਮਕਸ੍ਯ ਅਥਵਾ ਦ੍ਵਿਤੀਯਪਾਤਨਿਕਾ – ਸ਼ੁਦ੍ਧਪਾਰਿਣਾਮਿਕਪਰਮਭਾਵਗ੍ਰਾਹਕੇਣ ਸ਼ੁਦ੍ਧਨਯੇਨ ਯਥੈਵਾਕਰ੍ਤਾ ਤਥੈਵਾਸ਼ੁਦ੍ਧਨਯੇਨਾਪਿ ਸਾਂਖ੍ਯੇਨ ਯਦੁਕ੍ਤਂ ਤਨ੍ਨਿਸ਼ੇਧਾਰ੍ਥਮਾਤ੍ਮਨੋ ਬਨ੍ਧਮੋਕ੍ਸ਼ਸਿਦ੍ਧਯਰ੍ਥਂ ਕਥਂਚਿਤ੍ਪਰਿਣਾਮਿਤ੍ਵਂ ਵ੍ਯਵਸ੍ਥਾਪਯਤੀਤਿ ਪਾਤਨਿਕਾਦ੍ਵਯਂ ਮਨਸਿ ਸਂਪ੍ਰਧਾਰ੍ਯ ਸੂਤ੍ਰਮਿਦਂ ਨਿਰੂਪਯਤਿ — ਪਰਿਣਾਮੋ ਸਯਮਾਦਾ ਪਰਿਣਾਮਃ ਸ੍ਵਯਮਾਤ੍ਮਾ, ਆਤ੍ਮ- ਪਰਿਣਾਮਸ੍ਤਾਵਦਾਤ੍ਮੈਵ . ਕਸ੍ਮਾਤ੍ . ਪਰਿਣਾਮਪਰਿਣਾਮਿਨੋਸ੍ਤਨ੍ਮਯਤ੍ਵਾਤ੍ . ਸਾ ਪੁਣ ਕਿਰਿਯ ਤ੍ਤਿ ਹੋਦਿ ਸਾ ਪੁਨਃ ਕ੍ਰਿਯੇਤਿ ਭਵਤਿ, ਸ ਚ ਪਰਿਣਾਮਃ ਕ੍ਰਿਯਾ ਪਰਿਣਤਿਰਿਤਿ ਭਵਤਿ . ਕਥਂਭੂਤਾ . ਜੀਵਮਯਾ ਜੀਵੇਨ ਨਿਰ੍ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਤ੍ਵਾਜ੍ਜੀਵਮਯੀ . ਕਿਰਿਯਾ ਕਮ੍ਮ ਤ੍ਤਿ ਮਦਾ ਜੀਵੇਨ ਸ੍ਵਤਨ੍ਤ੍ਰੇਣ ਸ੍ਵਾਧੀਨੇਨ ਸ਼ੁਦ੍ਧਾਸ਼ੁਦ੍ਧੋਪਾਦਾਨਕਾਰਣਭੂਤੇਨ ਪ੍ਰਾਪ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍ਸਾ ਕ੍ਰਿਯਾ ਕਰ੍ਮੇਤਿ ਮਤਾ ਸਂਮਤਾ . ਕਰ੍ਮਸ਼ਬ੍ਦੇਨਾਤ੍ਰ ਯਦੇਵ ਚਿਦ੍ਰੂਪਂ ਜੀਵਾਦਭਿਨ੍ਨਂ ਭਾਵਕਰ੍ਮਸਂਜ੍ਞਂ ਨਿਸ਼੍ਚਯਕਰ੍ਮ ਤਦੇਵ ਗ੍ਰਾਹ੍ਯਮ੍ . ਤਸ੍ਯੈਵ ਕਰ੍ਤਾ ਜੀਵਃ . ਤਮ੍ਹਾ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਣ ਦੁ ਕਤ੍ਤਾ ਤਸ੍ਮਾਦ੍ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਣੋ ਨ ਕਰ੍ਤੇਤਿ . ਅਤ੍ਰੈਤਦਾਯਾਤਿ – ਯਦ੍ਯਪਿ ਕਥਂਚਿਤ੍ ਪਰਿਣਾਮਿਤ੍ਵੇ ਸਤਿ ਜੀਵਸ੍ਯ ਕਰ੍ਤ੍ਰੁਤ੍ਵਂ ਜਾਤਂ ਤਥਾਪਿ ਨਿਸ਼੍ਚਯੇਨ ਸ੍ਵਕੀਯ- ਪਰਿਣਾਮਾਨਾਮੇਵ ਕਰ੍ਤਾ, ਪੁਦ੍ਗਲਕਰ੍ਮਣਾਂ ਵ੍ਯਵਹਾਰੇਣੇਤਿ . ਤਤ੍ਰ ਤੁ ਯਦਾ ਸ਼ੁਦ੍ਧੋਪਾਦਾਨਕਾਰਣਰੂਪੇਣ ਸ਼ੁਦ੍ਧੋਪਯੋਗੇਨ ਪਰਿਣਾਮਕੇ ਸ੍ਵਰੂਪਕਾ ਕਰ੍ਤ੍ਤਾ ਹੋਨੇਸੇ ਪਰਿਣਾਮਸੇ ਅਨਨ੍ਯ ਹੈ; ਔਰ ਜੋ ਉਸਕਾ (-ਆਤ੍ਮਾਕਾ) ਤਥਾਵਿਧ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ ਵਹ ਜੀਵਮਯੀ ਹੀ ਕ੍ਰਿਯਾ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਸਰ੍ਵ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੀ ਪਰਿਣਾਮਲਕ੍ਸ਼ਣਕ੍ਰਿਯਾ ਆਤ੍ਮਮਯਤਾ (ਨਿਜਮਯਤਾ) ਸੇ ਸ੍ਵੀਕਾਰ ਕੀ ਗਈ ਹੈ; ਔਰ ਫਿ ਰ, ਜੋ (ਜੀਵਮਯੀ) ਕ੍ਰਿਯਾ ਹੈ ਵਹ ਆਤ੍ਮਾਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਸ੍ਵਤਂਤ੍ਰਤਯਾ ੧ਪ੍ਰਾਪ੍ਯ ਹੋਨੇਸੇ ਕਰ੍ਮ ਹੈ . ਇਸਲਿਯੇ ਪਰਮਾਰ੍ਥਤਃ ਆਤ੍ਮਾ ਅਪਨੇ ਪਰਿਣਾਮਸ੍ਵਰੂਪ ਭਾਵਕਰ੍ਮਕਾ ਹੀ ਕਰ੍ਤ੍ਤਾ ਹੈ; ਕਿਨ੍ਤੁ ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਿਣਾਮਸ੍ਵਰੂਪ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਕਾ ਨਹੀਂ .
ਅਬ ਯਹਾਁ ਐਸਾ ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘(ਜੀਵ ਭਾਵਕਰ੍ਮਕਾ ਹੀ ਕਰ੍ਤ੍ਤਾ ਹੈ ਤਬ ਫਿ ਰ) ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਕਾ ਕਰ੍ਤ੍ਤਾ ਕੌਨ ਹੈ ?’ ਇਸਕਾ ਉਤ੍ਤਰ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ : — ਪ੍ਰਥਮ ਤੋ ਪੁਦ੍ਗਲਕਾ ਪਰਿਣਾਮ ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਸ੍ਵਯਂ ਪੁਦ੍ਗਲ ਹੀ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਪਰਿਣਾਮੀ ਪਰਿਣਾਮਕੇ ਸ੍ਵਰੂਪਕਾ ਕਰ੍ਤ੍ਤਾ ਹੋਨੇਸੇ ਪਰਿਣਾਮਸੇ ਅਨਨ੍ਯ ਹੈ; ਔਰ ਜੋ ਉਸਕਾ (-ਪੁਦ੍ਗਲਕਾ) ਤਥਾਵਿਧਿ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ ਵਹ ਪੁਦ੍ਗਲਮਯੀ ਹੀ ਕ੍ਰਿਯਾ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਸਰ੍ਵ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੀ ਪਰਿਣਾਮਸ੍ਵਰੂਪ ਕ੍ਰਿਯਾ ਨਿਜਮਯ ਹੋਤੀ ਹੈ, ਐਸਾ ਸ੍ਵੀਕਾਰ ਕਿਯਾ ਗਯਾ ਹੈ; ਔਰ ਫਿ ਰ, ਜੋ (ਪੁਦ੍ਗਲਮਯੀ) ਕ੍ਰਿਯਾ ਹੈ ਵਹ ਪੁਦ੍ਗਲਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਸ੍ਵਤਂਤ੍ਰਤਯਾ ਪ੍ਰਾਪ੍ਯ ਹੋਨੇਸੇ ਕਰ੍ਮ ਹੈ . ਇਸਲਿਯੇ ਪਰਮਾਰ੍ਥਤਃ ਪੁਦ੍ਗਲ ਅਪਨੇ ਪਰਿਣਾਮਸ੍ਵਰੂਪ ਉਸ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮਕਾ ਹੀ ਕਰ੍ਤ੍ਤਾ ਹੈ, ਕਿਨ੍ਤੁ ਪ੍ਰ. ੩੧
੧. ਪ੍ਰਾਪ੍ਯ = ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੋਨੇ ਯੋਗ੍ਯ, (ਜੋ ਸ੍ਵਤਂਤ੍ਰਪਨੇ ਕਰੇ ਸੋ ਕਰ੍ਤਾ ਹੈ; ਔਰ ਕ ਰ੍ਤ੍ਤਾ ਜਿਸੇ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਕਰੇ ਸੋ ਕਰ੍ਮ ਹੈ .)