ਆਤ੍ਮਾ ਹਿ ਤਾਵਤ੍ਪਰਿਣਾਮਾਤ੍ਮੈਵ, ਪਰਿਣਾਮਃ ਸ੍ਵਯਮਾਤ੍ਮੇਤਿ ਸ੍ਵਯਮੁਕ੍ਤਤ੍ਵਾਤ੍ . ਪਰਿਣਾਮਸ੍ਤੁ ਚੇਤਨਾਤ੍ਮਕਤ੍ਵੇਨ ਜ੍ਞਾਨਂ ਕਰ੍ਮ ਕਰ੍ਮਫਲਂ ਵਾ ਭਵਿਤੁਂ ਸ਼ੀਲਃ, ਤਨ੍ਮਯਤ੍ਵਾਚ੍ਚੇਤਨਾਯਾਃ . ਤਤੋ ਜ੍ਞਾਨਂ ਕਰ੍ਮ ਕਰ੍ਮਫਲਂ ਚਾਤ੍ਮੈਵ . ਏਵਂ ਹਿ ਸ਼ੁਦ੍ਧਦ੍ਰਵ੍ਯਨਿਰੂਪਣਾਯਾਂ ਪਰਦ੍ਰਵ੍ਯਸਂਪਰ੍ਕਾਸਂਭਵਾਤ੍ਪਰ੍ਯਾਯਾਣਾਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਨ੍ਤਃ- ਪ੍ਰਲਯਾਚ੍ਚ ਸ਼ੁਦ੍ਧਦ੍ਰਵ੍ਯ ਏਵਾਤ੍ਮਾਵਤਿਸ਼੍ਠਤੇ ..੧੨੫..
ਅਥੈਵਮਾਤ੍ਮਨੋ ਜ੍ਞੇਯਤਾਮਾਪਨ੍ਨਸ੍ਯ ਸ਼ੁਦ੍ਧਤ੍ਵਨਿਸ਼੍ਚਯਾਤ੍ ਜ੍ਞਾਨਤਤ੍ਤ੍ਵਸਿਦ੍ਧੌ ਸ਼ੁਦ੍ਧਾਤ੍ਮਤਤ੍ਤ੍ਵੋਪਲਮ੍ਭੋ ਵ੍ਯਮ੍ ..੧੨੪.. ਅਥ ਜ੍ਞਾਨਕਰ੍ਮਕਰ੍ਮਫਲਾਨ੍ਯਭੇਦਨਯੇਨਾਤ੍ਮੈਵ ਭਵਤੀਤਿ ਪ੍ਰਜ੍ਞਾਪਯਤਿ — ਅਪ੍ਪਾ ਪਰਿਣਾਮਪ੍ਪਾ ਆਤ੍ਮਾ ਭਵਤਿ . ਕਥਂਭੂਤਃ . ਪਰਿਣਾਮਾਤ੍ਮਾ ਪਰਿਣਾਮਸ੍ਵਭਾਵਃ . ਕਸ੍ਮਾਦਿਤਿ ਚੇਤ੍ ‘ਪਰਿਣਾਮੋ ਸਯਮਾਦਾ’ ਇਤਿ ਪੂਰ੍ਵਂ ਸ੍ਵਯਮੇਵ ਭਣਿਤਤ੍ਵਾਤ੍ . ਪਰਿਣਾਮਃ ਕਥ੍ਯਤੇ — ਪਰਿਣਾਮੋ ਣਾਣਕਮ੍ਮਫਲਭਾਵੀ ਪਰਿਣਾਮੋ ਭਵਤਿ . ਕਿਂਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਃ . ਜ੍ਞਾਨਕਰ੍ਮਕਰ੍ਮਫਲਭਾਵੀ; ਜ੍ਞਾਨਕਰ੍ਮਕਰ੍ਮਫਲਰੂਪੇਣ ਭਵਿਤੁਂ ਸ਼ੀਲ ਇਤ੍ਯਰ੍ਥਃ . ਤਮ੍ਹਾ ਯਸ੍ਮਾਦੇਵਂ ਤਸ੍ਮਾਤ੍ਕਾਰਣਾਤ੍ . ਣਾਣਂ ਪੂਰ੍ਵਸੂਤ੍ਰੋਕ੍ਤਾ ਜ੍ਞਾਨਚੇਤਨਾ . ਕਮ੍ਮਂ ਤਤ੍ਰੈਵੌਕ੍ਤਲਕ੍ਸ਼ਣਾ ਕਰ੍ਮਚੇਤਨਾ . ਫਲਂ ਚ ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਲਕ੍ਸ਼ਣਫਲਚੇਤਨਾ ਚ . ਆਦਾ ਮੁਣੇਦਵ੍ਵੋ ਇਯਂ ਚੇਤਨਾ ਤ੍ਰਿਵਿਧਾਪ੍ਯਭੇਦਨਯੇਨਾਤ੍ਮੈਵ ਮਨ੍ਤਵ੍ਯੋ ਜ੍ਞਾਤਵ੍ਯ ਇਤਿ . ਏਤਾਵਤਾ ਕਿਮੁਕ੍ਤਂ ਭਵਤਿ . ਤ੍ਰਿਵਿਧਚੇਤਨਾਪਰਿਣਾਮੇਨ ਪਰਿਣਾਮੀ ਸਨ੍ਨਾਤ੍ਮਾ ਕਿਂ ਕਰੋਤਿ . ਨਿਸ਼੍ਚਯਰਤ੍ਨਤ੍ਰਯਾਤ੍ਮਕਸ਼ੁਦ੍ਧਪਰਿਣਾਮੇਨ ਮੋਕ੍ਸ਼ਂ ਸਾਧਯਤਿ, ਸ਼ੁਭਾਸ਼ੁਭਾਭ੍ਯਾਂ ਪੁਨਰ੍ਬਨ੍ਧਮਿਤਿ ..੧੨੫.. ਏਵਂ ਤ੍ਰਿਵਿਧਚੇਤਨਾਕਥਨਮੁਖ੍ਯਤਯਾ ਗਾਥਾਤ੍ਰਯੇਣ ਚਤੁਰ੍ਥ- ਸ੍ਥਲਂ ਗਤਮ੍ . ਅਥ ਸਾਮਾਨ੍ਯਜ੍ਞੇਯਾਧਿਕਾਰਸਮਾਪ੍ਤੌ ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਭੇਦਭਾਵਨਾਯਾਃ ਸ਼ੁਦ੍ਧਾਤ੍ਮਪ੍ਰਾਪ੍ਤਿਰੂਪਂ ਫਲਂ ਦਰ੍ਸ਼ਯਤਿ — ਕਰ੍ਮ ਫਲਂ ਚ ] ਜ੍ਞਾਨ, ਕਰ੍ਮ ਔਰ ਕਰ੍ਮਫਲ [ਆਤ੍ਮਾ ਜ੍ਞਾਤਵ੍ਯਃ ] ਆਤ੍ਮਾ ਹੈ ਐਸਾ ਸਮਝਨਾ ..੧੨੫..
ਟੀਕਾ : — ਪ੍ਰਥਮ ਤੋ ਆਤ੍ਮਾ ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਪਰਿਣਾਮਸ੍ਵਰੂਪ ਹੀ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ‘ਪਰਿਣਾਮ ਸ੍ਵਯਂ ਆਤ੍ਮਾ ਹੈ’ ਐਸਾ (੧੧੨ਵੀਂ ਗਾਥਾਮੇਂ ਭਗਵਤ੍ ਕੁਨ੍ਦਕੁਨ੍ਦਾਚਾਰ੍ਯਦੇਵਨੇ) ਸ੍ਵਯਂ ਕਹਾ ਹੈ; ਤਥਾ ਪਰਿਣਾਮ ਚੇਤਨਾਸ੍ਵਰੂਪ ਹੋਨੇਸੇ ਜ੍ਞਾਨ, ਕਰ੍ਮ ਔਰ ਕਰ੍ਮਫਲਰੂਪ ਹੋਨੇਕੇ ਸ੍ਵਭਾਵਵਾਲਾ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਚੇਤਨਾ ਤਨ੍ਮਯ (ਜ੍ਞਾਨਮਯ, ਕਰ੍ਮਮਯ ਅਥਵਾ ਕਰ੍ਮਫਲਮਯ) ਹੋਤੀ ਹੈ . ਇਸਲਿਯੇ ਜ੍ਞਾਨ, ਕਰ੍ਮ ਕਰ੍ਮਫਲ ਆਤ੍ਮਾ ਹੀ ਹੈ .
ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਸ਼ੁਦ੍ਧਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਨਿਰੂਪਣਮੇਂ ਪਰਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਸਂਪਰ੍ਕਕਾ (ਸਮ੍ਬਨ੍ਧ; ਸਂਗ) ਅਸਂਭਵ ਹੋਨੇਸੇ ਔਰ ਪਰ੍ਯਾਯੇਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਭੀਤਰ ੧ਪ੍ਰਲੀਨ ਹੋ ਜਾਨੇਸੇ ਆਤ੍ਮਾ ਸ਼ੁਦ੍ਧਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੀ ਰਹਤਾ ਹੈ ..੧੨੫..
ਅਬ, ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ੨ਜ੍ਞੇਯਪਨੇਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਆਤ੍ਮਾਕੀ ਸ਼ੁਦ੍ਧਤਾਕੇ ਨਿਸ਼੍ਚਯਸੇ ਜ੍ਞਾਨਤਤ੍ਤ੍ਵਕੀ ਸਿਦ੍ਧਿ ਹੋਨੇ ਪਰ ਸ਼ੁਦ੍ਧ ਆਤ੍ਮਤਤ੍ਤ੍ਵਕੀ ਉਪਲਬ੍ਧਿ (-ਅਨੁਭਵ, ਪ੍ਰਾਪ੍ਤਿ) ਹੋਤੀ ਹੈ; ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਉਸਕਾ ਅਭਿਨਨ੍ਦਨ ਕਰਤੇ ਹੁਏ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਆਤ੍ਮਾਕੀ ਸ਼ੁਦ੍ਧਤਾਕੇ ਨਿਰ੍ਣਯਕੀ ਪ੍ਰਸ਼ਂਸਾ ਕਰਤੇ ਹੁਏ — ਧਨ੍ਯਵਾਦ ਦੇਤੇ ਹੁਏ), ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਾਮਾਨ੍ਯਕੇ ਵਰ੍ਣਨਕਾ ਉਪਸਂਹਾਰ ਕਰਤੇ ਹੈਂ : —
੨੪੬ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ[ ਭਗਵਾਨਸ਼੍ਰੀਕੁਂਦਕੁਂਦ-
੧. ਪ੍ਰਲੀਨ ਹੋ ਜਾਨਾ = ਅਤ੍ਯਂਤ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਨਾ; ਮਗ੍ਨ ਹੋ ਜਾਨਾ; ਡੂਬ ਜਾਨਾ; ਅਦ੍ਰੁਸ਼੍ਯ ਹੋ ਜਾਨਾ .
੨. ਜ੍ਞੇਯਪਨੇਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ = ਜ੍ਞੇਯਭੂਤ . (ਆਤ੍ਮਾ ਜ੍ਞਾਨਰੂਪ ਭੀ ਔਰ ਜ੍ਞੇਯਰੂਪ ਭੀ ਹੈ, ਇਸ ਜ੍ਞੇਯਤਤ੍ਤ੍ਵ -ਪ੍ਰਜ੍ਞਾਪਨ ਅਧਿਕਾਰਮੇਂ ਯਹਾਁ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਸਾਮਾਨ੍ਯਕਾ ਨਿਰੂਪਣ ਕਿਯਾ ਜਾ ਰਹਾ ਹੈ; ਉਸਮੇਂ ਆਤ੍ਮਾ ਜ੍ਞੇਯਭੂਤਰੂਪਸੇ ਸਮਾਵਿਸ਼੍ਟ ਹੁਆ ਹੈ .)