ਗਮਯਤਿ . ਤਥਾ ਅਸ਼ੇਸ਼ਸ਼ੇਸ਼ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਪ੍ਰਤਿਪਰ੍ਯਾਯਂ ਸਮਯਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਹੇਤੁਤ੍ਵਂ ਕਾਰਣਾਨ੍ਤਰਸਾਧ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍ਸਮਯ- ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਾਯਾ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤੇਃ ਸ੍ਵਤਸ੍ਤੇਸ਼ਾਮਸਂਭਵਤ੍ਕਾਲਮਧਿਗਮਯਤਿ . ਤਥਾ ਚੈਤਨ੍ਯਪਰਿਣਾਮੋਚੇਤਨਤ੍ਵਾਦੇਵ ਸ਼ੇਸ਼- ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਮਸਂਭਵਨ੍ ਜੀਵਮਧਿਗਮਯਤਿ . ਏਵਂ ਗੁਣਵਿਸ਼ੇਸ਼ਾਦ੍ ਦ੍ਰਵ੍ਯਵਿਸ਼ੇਸ਼ੋਧਿਗਨ੍ਤਵ੍ਯਃ ..੧੩੩ . ੧੩੪..
ਅਥ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਤ੍ਤ੍ਵਾਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਤ੍ਤ੍ਵਵਿਸ਼ੇਸ਼ਂ ਪ੍ਰਜ੍ਞਾਪਯਤਿ — ਤ੍ਰੁਤੀਯਸ੍ਥਲੇ ਗਾਥਾਤ੍ਰਯਂ ਗਤਮ੍ . ਅਥ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਵਿਹਾਯ ਜੀਵਾਦਿਪਞ੍ਚਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਮਸ੍ਤਿਕਾਯਤ੍ਵਂ ਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਤਿ — ਵਿਰੁਦ੍ਧ ਕਾਰ੍ਯਕਾ ਹੇਤੁ ਹੋਨੇਸੇ ਧਰ੍ਮਕੋ ਵਹ ਸਂਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ .
ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ (ਕਾਲਕੇ ਅਤਿਰਿਕ੍ਤ) ਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਸ੍ਤ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ ਪ੍ਰਤ੍ਯੇਕ ਪਰ੍ਯਾਯਮੇਂ ਸਮਯਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾ ਹੇਤੁਪਨਾ ਕਾਲਕੋ ਬਤਲਾਤਾ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਉਨਕੇ ੧ਸਮਯਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਕਾਰਣਾਨ੍ਤਰਸੇ ਸਧਤੀ ਹੋਨੇਸੇ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਉਨਕੇ ਸਮਯਸੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਐਸੀ ਪਰਿਣਤਿ ਅਨ੍ਯ ਕਾਰਣਸੇ ਹੋਤੀ ਹੈ,) ਇਸਲਿਯੇ ਸ੍ਵਤਃ ਉਨਕੇ ਵਹ (ਸਮਯਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਹੇਤੁਪਨਾ) ਸਂਭਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ .
ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਚੈਤਨ੍ਯਪਰਿਣਾਮ ਜੀਵਕੋ ਬਤਲਾਤਾ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਹ ਚੇਤਨ ਹੋਨੇਸੇ ਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ ਸਂਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ .
ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਗੁਣਵਿਸ਼ੇਸ਼ਸੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਨਨਾ ਚਾਹਿਯੇ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਜੈਸਾ ਕਿ ਪਹਲੇ ਬਤਾਯਾ ਗਯਾ ਹੈ, – ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼, ਰਸ, ਗਂਧ, ਵਰ੍ਣਸੇ ਪੁਦ੍ਗਲ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕਾ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ ਜ੍ਞਾਤ ਹੋਤਾ ਹੈ . ਯਹਾਁ ਅਮੂਰ੍ਤ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕਾ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ ਉਨਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਕ੍ਸ਼ਣੋਂਸੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕਿਯਾ ਗਯਾ ਹੈ .
ਚੈਤਨ੍ਯਪਰਿਣਾਮਰੂਪ ਲਕ੍ਸ਼ਣ ਅਨੁਭਵਮੇਂ ਆਤਾ ਹੈ ਇਸਲਿਯੇ ਅਨਨ੍ਤ ਜੀਵਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕਾ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ ਜ੍ਞਾਤ ਹੋਤਾ ਹੈ . ਜੀਵਾਦਿ ਸਮਸ੍ਤ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਜਿਸਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਅਵਗਾਹ (ਅਵਕਾਸ਼) ਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਐਸਾ ਕੋਈ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੋਨਾ ਚਾਹਿਯੇ; ਵਹ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਲੋਕਾਲੋਕਵ੍ਯਾਪੀ ਆਕਾਸ਼ ਹੈ . ਜੀਵ ਔਰ ਪੁਦ੍ਗਲ ਗਤਿ ਕਰਤੇ ਹੁਏ ਮਾਲੂਮ ਹੋਤੇ ਹੈਂ, ਇਸਲਿਯੇ ਜੈਸੇ ਮਛਲੀਕੋ ਗਤਿ ਕਰਨੇਮੇਂ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਜਲ ਹੈ ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵ ਔਰ ਪੁਦ੍ਗਲੋਂਕੋ ਗਤਿ ਕਰਨੇਮੇਂ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਕੋਈ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੋਨਾ ਚਾਹਿਯੇ; ਵਹ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਲੋਕਵ੍ਯਾਪੀ ਧਰ੍ਮਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ . ਜੈਸੇ ਮਨੁਸ਼੍ਯਕੋ ਸ੍ਥਿਤਿਮੇਂ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀ ਹੈ ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵ ਔਰ ਪੁਦ੍ਗਲੋਂਕੀ ਸ੍ਥਿਤਿਮੇਂ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਕੋਈ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੋਨਾ ਚਾਹਿਯੇ . ਵਹ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਲੋਕਵ੍ਯਾਪੀ ਅਧਰ੍ਮਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ . ਜੈਸੇ ਕੁਮ੍ਹਾਰਕੇ ਚਕ੍ਰਕੇ ਚਲਨੇਮੇਂ ਕੀਲ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਹੈ ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ (ਕਾਲਕੇ ਅਤਿਰਿਕ੍ਤ) ਸਰ੍ਵ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ ਪਰਿਣਮਨਮੇਂ ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਕੋਈ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੋਨਾ ਚਾਹਿਯੇ; ਵਹ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਅਸਂਖ੍ਯਾਤ ਕਾਲਾਣੁ ਹੈਂ, ਜਿਨਕੀ ਪਰ੍ਯਾਯੇਂ ਸਮਯ, ਘੜੀ, ਦਿਨ, ਵਰ੍ਸ਼ ਇਤ੍ਯਾਦਿਰੂਪਸੇ ਵ੍ਯਕ੍ਤ ਹੋਤੀ ਹੈਂ .
ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਗੁਣਭੇਦਸੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯਭੇਦ ਨਿਸ਼੍ਚਿਤ ਹੁਆ ..੧੩੩ -੧੩੪..
ਅਬ, ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਾ ੨ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਤ੍ਵ ਔਰ ਅਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਤ੍ਵਰੂਪ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ (-ਭੇਦ) ਬਤਲਾਤੇ ਹੈਂ : —
੨੬੬ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ[ ਭਗਵਾਨਸ਼੍ਰੀਕੁਂਦਕੁਂਦ-
੧. ਕਾਲਕੇ ਅਤਿਰਿਕ੍ਤ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੀ ਪਰਿਣਤਿ ‘ਏਕ ਸਮਯਮੇਂ ਯਹ ਪਰਿਣਤਿ ਹੁਈ ਹੈ’ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਯਸੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਹੈ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਵ੍ਯਵਹਾਰਸੇ ਉਸਮੇਂ ਸਮਯਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾ ਆਤੀ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਉਸਮੇਂ ਕੋਈ ਦ੍ਰਵ੍ਯ — ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ — ਨਿਮਿਤ੍ਤ ਹੋਨਾ ਚਾਹਿਯੇ .
੨. ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਤ੍ਵ = ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਾਨਪਨਾ .