ਯੋ ਹਿ ਯੇਨ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰੇਣ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥੇਨਾਕਾਸ਼ਸ੍ਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਭਿਵ੍ਯਾਪ੍ਤਸ੍ਤਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਂ ਮਨ੍ਦ- ਗਤ੍ਯਾਤਿਕ੍ਰਮਤਃ ਪਰਮਾਣੋਸ੍ਤਤ੍ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਾਤਿਕ੍ਰਮਣਪਰਿਮਾਣੇਨ ਤੇਨ ਸਮੋ ਯਃ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥ- ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਰੂਪਸਮਯਃ ਸ ਤਸ੍ਯ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਤਤਃ ਏਵਂਵਿਧਾਤ੍ਪਰ੍ਯਾਯਾਤ੍ਪੂਰ੍ਵੋਤ੍ਤਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਵ੍ਰੁਤ੍ਤਤ੍ਵੇਨ- ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਮਾਣੋਰ੍ਵ੍ਯਤਿਪਤਤੋ ਮਨ੍ਦਗਤ੍ਯਾ ਗਚ੍ਛਤਃ . ਕਂ ਕਰ੍ਮਤਾਪਨ੍ਨਮ੍ . ਤਂ ਦੇਸਂ ਤਂ ਪੂਰ੍ਵਗਾਥੋਦਿਤਂ ਕਾਲਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਤਮਾਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮ੍ . ਤਸ੍ਸਮ ਤੇਨ ਕਾਲਾਣੁਵ੍ਯਾਪ੍ਤੈਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਮਾਣੁਮਨ੍ਦਗਤਿਗਮਨੇਨ ਸਮਃ ਸਮਾਨਃ ਸਦ੍ਰੁਸ਼ਸ੍ਤਤ੍ਸਮਃ ਸਮਓ ਕਾਲਾਣੁਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਪਰ੍ਯਾਯਭੂਤਃ ਸਮਯੋ ਵ੍ਯਵਹਾਰਕਾਲੋ ਭਵਤੀਤਿ ਪਰ੍ਯਾਯਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਂ ਗਤਮ੍ . ਤਦੋ ਪਰੋ ਪੁਵ੍ਵੋ ਤਸ੍ਮਾਤ੍ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਸਮਯਰੂਪਕਾਲਪਰ੍ਯਾਯਾਤ੍ਪਰੋ ਭਾਵਿਕਾਲੇ ਪੂਰ੍ਵਮਤੀਤਕਾਲੇ ਚ ਜੋ ਅਤ੍ਥੋ ਯਃ ਪੂਰ੍ਵਾਪਰਪਰ੍ਯਾਯੇਸ਼੍ਵਨ੍ਵਯਰੂਪੇਣ ਦਤ੍ਤਪਦਾਰ੍ਥੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਸੋ ਕਾਲੋ ਸ ਕਾਲਃ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥੋ ਭਵਤੀਤਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਮ੍ . ਸਮਓ ਉਪ੍ਪਣ੍ਣਪਦ੍ਧਂਸੀ ਸ ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤਸਮਯਪਰ੍ਯਾਯੋ ਯਦ੍ਯਪਿ ਪੂਰ੍ਵਾਪਰਸਮਯਸਨ੍ਤਾਨਾਪੇਕ੍ਸ਼ਯਾ
ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਤਂ ਦੇਸ਼ਂ ਵ੍ਯਤਿਪਤਤਃ ] ਪਰਮਾਣੁ ਏਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕਾ (ਮਨ੍ਦਗਤਿਸੇ) ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰਤਾ ਹੈ ਤਬ [ਤਤ੍ਸਮਃ ] ਉਸਕੇ ਬਰਾਬਰ ਜੋ ਕਾਲ (ਲਗਤਾ ਹੈ ) ਵਹ [ਸਮਯਃ ] ‘ਸਮਯ’ ਹੈ; [ਤਤ੍ਃ ਪੂਰ੍ਵਃ ਪਰਃ ] ਉਸ (ਸਮਯ) ਸੇ ਪੂਰ੍ਵ ਤਥਾ ਪਸ਼੍ਚਾਤ੍ ਐਸਾ (ਨਿਤ੍ਯ) [ਯਃ ਅਰ੍ਥਃ ] ਜੋ ਪਦਾਰ੍ਥ ਹੈ [ਸਃ ਕਾਲਃ ] ਵਹ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ; [ਸਮਯਃ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੀ ] ‘ਸਮਯ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨਧ੍ਵਂਸੀ ਹੈ ..੧੩੯..
ਟੀਕਾ : — ਕਿਸੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਆਕਾਸ਼ਕਾ ਜੋ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵ੍ਯਾਪ੍ਤ ਹੋ ਉਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੋ ਜਬ ਪਰਮਾਣੁ ਮਨ੍ਦ ਗਤਿਸੇ ਅਤਿਕ੍ਰਮ (ਉਲ੍ਲਂਘਨ) ਕਰਤਾ ਹੈ ਤਬ ਉਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਪਦਾਰ੍ਥਕੀ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੈ; ਔਰ ਐਸੀ ਉਸ ਪਰ੍ਯਾਯਸੇ ਪੂਰ੍ਵਕੀ ਤਥਾ ਬਾਦਕੀ ੩ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਰੂਪਸੇ ਪ੍ਰਵਰ੍ਤਮਾਨ ਹੋਨੇਸੇ
ਤੇ ਦੇਸ਼ਨਾ ਅਤਿਕ੍ਰਮਣ ਸਮ ਛੇ ‘ਸਮਯ’, ਤਤ੍ਪੂਰ੍ਵਾਪਰੇ ਜੇ ਅਰ੍ਥ ਛੇ ਤੇ ਕਾਲ਼ ਛੇ, ਉਤ੍ਪਨ੍ਨਧ੍ਵਂਸੀ ‘ਸਮਯ’ ਛੇ. ੧੩੯.
੨੭੪ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ[ ਭਗਵਾਨਸ਼੍ਰੀਕੁਂਦਕੁਂਦ-
੧ਅਤਿਕ੍ਰਮਣਕੇ ੨ਪਰਿਮਾਣਕੇ ਬਰਾਬਰ ਜੋ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕੀ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਰੂਪ ‘ਸਮਯ’ ਹੈ ਵਹ, ਉਸ ਕਾਲ
੧. ਅਤਿਕ੍ਰਮਣ = ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰਨਾ .੨. ਪਰਿਮਾਣ = ਮਾਪ .
੩. ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ = ਵਰ੍ਤਨਾ ਸੋ ਪਰਿਣਤਿ ਹੈ (ਕਾਲ ਪਦਾਰ੍ਥ ਵਰ੍ਤਮਾਨ ਸਮਯਸੇ ਪੂਰ੍ਵਕੀ ਪਰਿਣਤਿਰੂਪ ਤਥਾ ਉਸਕੇ ਬਾਦਕੀ ਪਰਿਣਤਿਰੂਪਸੇ ਪਰਿਣਮਿਤ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਉਸਕਾ ਨਿਤ੍ਯਤ੍ਵ ਪ੍ਰਗਟ ਹੈ .)