ਕ੍ਰਮਣਪਰਿਮਾਣਾਵਚ੍ਛਿਨ੍ਨੇਨੈਕਸਮਯੇਨੈਕਸ੍ਮਾਲ੍ਲੋਕਾਨ੍ਤਾਦ੍ ਦ੍ਵਿਤੀਯਂ ਲੋਕਾਨ੍ਤਮਾਕ੍ਰਾਮਤਃ ਪਰਮਾਣੋਰ- ਸਂਖ੍ਯੇਯਾਃ ਕਾਲਾਣਵਃ ਸਮਯਸ੍ਯਾਨਂਸ਼ਤ੍ਵਾਦਸਂਖ੍ਯੇਯਾਂਸ਼ਤ੍ਵਂ ਨ ਸਾਧਯਨ੍ਤਿ ..੧੩੯.. ਯਾਨਨ੍ਤਸਮਯਾਵਿਤ੍ਯਰ੍ਥਃ . ਏਵਮੁਕ੍ਤਲਕ੍ਸ਼ਣੇ ਕਾਲੇ ਵਿਦ੍ਯਮਾਨੇਪਿ ਪਰਮਾਤ੍ਮਤਤ੍ਤ੍ਵਮਲਭਮਾਨੋਤੀਤਾਨਨ੍ਤਕਾਲੇ ਸਂਸਾਰਸਾਗਰੇ ਭ੍ਰਮਿਤੋਯਂ ਜੀਵੋ ਯਤਸ੍ਤਤਃ ਕਾਰਣਾਤ੍ਤਦੇਵ ਨਿਜਪਰਮਾਤ੍ਮਤਤ੍ਤ੍ਵਂ ਸਰ੍ਵਪ੍ਰਕਾਰੋਪਾਦੇਯਰੂਪੇਣ ਸ਼੍ਰਦ੍ਧੇਯਂ, ਸ੍ਵਸਂਵੇਦਨਜ੍ਞਾਨਰੂਪੇਣ ਜ੍ਞਾਤਵ੍ਯਮਾਹਾਰਭਯਮੈਥੁਨਪਰਿਗ੍ਰਹਸਂਜ੍ਞਾਸ੍ਵਰੂਪਪ੍ਰਭ੍ਰੁਤਿਸਮਸ੍ਤਰਾਗਾਦਿਵਿਭਾਵਤ੍ਯਾਗੇਨ ਧ੍ਯੇਯਮਿਤਿ ਤਾਤ੍ਪਰ੍ਯਮ੍ ..੧੩੯.. ਏਵਂ ਕਾਲਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਮੁਖ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਸ਼ਸ਼੍ਠਸ੍ਥਲੇ ਗਾਥਾਦ੍ਵਯਂ ਗਤਮ੍ . ਅਥ ਪੂਰ੍ਵਂ ਦ੍ਵਾਰਾ ਉਲ੍ਲਂਘਿਤ ਹੋਨੇਵਾਲੇ) ਅਸਂਖ੍ਯ ਕਾਲਾਣੁ ‘ਸਮਯ’ ਕੇ ਅਸਂਖ੍ਯ ਅਂਸ਼ੋਂਕੋ ਸਿਦ੍ਧ ਨਹੀਂ ਕਰਤੇ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ‘ਸਮਯ’ ਨਿਰਂਸ਼ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਪਰਮਾਣੁਕੋ ਏਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸੇ ਦੂਸਰੇ ਅਨਂਤਰ (ਅਨ੍ਤਰਰਹਿਤ) ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪਰ ਮਨ੍ਦ ਗਤਿਸੇ ਜਾਨੇਮੇਂ ਜਿਤਨਾ ਕਾਲ ਲਗਤਾ ਹੈ ਉਸੇ ‘ਸਮਯ’ ਕਹਤੇ ਹੈਂ . ਵਹ ਸਮਯ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਾਤਿਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੈ . ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ ਨਿਤ੍ਯ ਹੈ; ‘ਸਮਯ’ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਔਰ ਨਸ਼੍ਟ ਹੋਤਾ ਹੈ . ਜੈਸੇ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਆਕਾਸ਼ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਾ ਛੋਟੇਸੇ ਛੋਟਾ ਅਂਸ਼ ਹੈ, ਉਸਕੇ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ, ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ‘ਸਮਯ’ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਛੋਟੀਸੇ ਛੋਟੀ ਨਿਰਂਸ਼ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੈ, ਉਸਕੇ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ . ਯਦਿ ‘ਸਮਯ’ ਕੇ ਭਾਗ ਹੋਂ ਤੋ ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਏਕ ‘ਸਮਯ’ ਮੇਂ ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਿਯੇ ਜਾਨੇਵਾਲੇ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਕੇ ਭੀ ਉਤਨੇ ਹੀ ਭਾਗ ਹੋਨੇ ਚਾਹਿਯੇ; ਕਿਨ੍ਤੁ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋ ਨਿਰਂਸ਼ ਹੈ; ਇਸਲਿਯੇ ‘ਸਮਯ’ ਭੀ ਨਿਰਂਸ਼ ਹੀ ਹੈ .
ਯਹਾਁ ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਜਬ ਪੁਦ੍ਗਲ -ਪਰਮਾਣੁ ਸ਼ੀਘ੍ਰ ਗਤਿਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਏਕ ‘ਸਮਯ’ ਮੇਂ ਲੋਕਕੇ ਏਕ ਛੋਰਸੇ ਦੂਸਰੇ ਛੋਰ ਤਕ ਪਹੁਁਚ ਜਾਤਾ ਹੈ ਤਬ ਵਹ ਚੌਦਹ ਰਾਜੂ ਤਕ ਆਕਾਸ਼ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੋਂਮੇਂ ਸ਼੍ਰੇਣਿਬਦ੍ਧ ਜਿਤਨੇ ਕਾਲਾਣੁ ਹੈਂ ਉਨ ਸਬਕੋ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ ਕਰਤਾ ਹੈ; ਇਸਲਿਯੇ ਅਸਂਖ੍ਯ ਕਾਲਾਣੁਓਂਕੋ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ ਕਰਨੇਸੇ ‘ਸਮਯ’ਕੇ ਅਸਂਖ੍ਯ ਅਂਸ਼ ਹੋਨਾ ਚਾਹਿਯੇ’’ ਇਸਕਾ ਸਮਾਧਾਨ ਯਹ ਹੈ : —
ਜੈਸੇ ਅਨਨ੍ਤ ਪਰਮਾਣੁਓਂਕਾ ਕੋਈ ਸ੍ਕਂਧ ਆਕਾਸ਼ਕੇ ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮੇਂ ਸਮਾਕਰ ਪਰਿਮਾਣਮੇਂ (ਕਦਮੇਂ) ਏਕ ਪਰਮਾਣੁ ਜਿਤਨਾ ਹੀ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਸੋ ਵਹ ਪਰਮਾਣੁਓਂਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ (ਖਾਸ) ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਅਵਗਾਹਪਰਿਣਾਮਕੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਹੈ; (ਪਰਮਾਣੁਓਂਮੇਂ ਐਸੀ ਹੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਪ੍ਰਕਾਰਕੀ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ; ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਕੋਈ ਪਰਮਾਣੁ ਏਕ ਸਮਯਮੇਂ ਅਸਂਖ੍ਯ ਕਾਲਾਣੁਓਂਕੋ ਉਲ੍ਲਂਘਨ ਕਰਕੇ ਲੋਕਕੇ ਏਕ ਛੋਰਸੇ ਦੂਸਰੇ ਛੋਰ ਤਕ ਪਹੁਁਚ ਜਾਤਾ ਹੈ, ਸੋ ਵਹ ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਗਤਿਪਰਿਣਾਮਕੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਹੈ; (ਪਰਮਾਣੁਮੇਂ ਐਸੀ ਹੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟ ਪ੍ਰਕਾਰਕੀ ਗਤਿਪਰਿਣਾਮਕੀ ਸ਼ਕ੍ਤਿ ਹੈ, ਜਿਸਕੇ ਕਾਰਣ ਐਸਾ ਹੋਤਾ ਹੈ;) ਇਸਸੇ ਕਹੀਂ ‘ਸਮਯ’ਕੇ ਅਸਂਖ੍ਯ ਅਂਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ ..੧੩੯..
੨੭੬ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ[ ਭਗਵਾਨਸ਼੍ਰੀਕੁਂਦਕੁਂਦ-
੧ਅਵਗਾਹਪਰਿਣਾਮਕੀ ਸ਼ਕ੍ਤਿ ਹੈ, ਜਿਸਕੇ ਕਾਰਣ ਐਸਾ ਹੋਤਾ ਹੈ,) ਇਸਸੇ ਕਹੀਂ ਪਰਮਾਣੁਕੇ ਅਨਨ੍ਤ ਅਂਸ਼
੧. ਆਕਾਸ਼ਮੇਂ ਅਵਗਾਹਹੇਤੁਤ੍ਵਕੇ ਕਾਰਣ ਐਸੀ ਸ਼ਕ੍ਤਿ ਹੈ ਕਿ ਉਸਕਾ ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਭੀ ਅਨਨ੍ਤ ਪਰਮਾਣੁਓਂਕੋ ਅਵਕਾਸ਼ ਦੇਨੇਮੇਂ ਸਮਰ੍ਥ ਹੈ .