ਕ੍ਰਮੇਣ . ਯੌਗਪਦ੍ਯੇਨ ਚੇਤ੍, ਨਾਸ੍ਤਿ ਯੌਗਪਦ੍ਯਂ, ਸਮਮੇਕਸ੍ਯ ਵਿਰੁਦ੍ਧਧਰ੍ਮਯੋਰਨਵਤਾਰਾਤ੍ . ਕ੍ਰਮੇਣ ਚੇਤ੍, ਨਾਸ੍ਤਿ ਕ੍ਰਮਃ, ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਸ੍ਯ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਤ੍ਵੇਨ ਵਿਭਾਗਾਭਾਵਾਤ੍ . ਤਤੋ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ ਕੋਪ੍ਯਵਸ਼੍ਯਮਨੁਸਰ੍ਤਵ੍ਯਃ . ਸ ਚ ਸਮਯਪਦਾਰ੍ਥ ਏਵ . ਤਸ੍ਯ ਖਲ੍ਵੇਕਸ੍ਮਿਨ੍ਨਪਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇ ਸਮੁਤ੍ਪਾਦਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੌ ਸਂਭਵਤਃ . ਯੋ ਹਿ ਯਸ੍ਯ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਤੋ ਯਸ੍ਮਿਨ੍ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇ ਤਦ੍ਵ੍ਰੁਤ੍ਯਂਸ਼ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਤ੍ਵੇਨੋਤ੍ਪਾਦਃ, ਸ ਏਵ ਤਸ੍ਯੈਵ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਤਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇ ਪੂਰ੍ਵਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਤ੍ਵੇਨ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਃ . ਯਦ੍ਯੇਵਮੁਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਾਵੇਕਸ੍ਮਿਨ੍ਨਪਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇ ਸਂਭਵਤਃ ਸਮਯਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਕਥਂ ਨਾਮ ਨਿਰਨ੍ਵਯਤ੍ਵਂ, ਯਤਃ ਪੂਰ੍ਵੋਤ੍ਤਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਤ੍ਵਾਭ੍ਯਾਂ ਯੁਗਪਦੁਪਾਤ੍ਤਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਯਾਪਿ ਸ੍ਵਭਾਵੇਨਾਪ੍ਰਧ੍ਵਸ੍ਤਾਨੁਤ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਵਾਦਵਸ੍ਥਿਤਤ੍ਵਮੇਵ ਨ ਭਵੇਤ੍ . ਏਵਮੇਕਸ੍ਮਿਨ੍ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ੇ ਸਮਯਪਦਾਰ੍ਥ- ਤ੍ਰਯਾਤ੍ਮਕਃ ਸ੍ਵਭਾਵਃ ਸਤ੍ਤਾਸ੍ਤਿਤ੍ਵਮਿਤਿ ਯਾਵਤ੍ . ਤਤ੍ਰ ਸਮ੍ਯਗਵਸ੍ਥਿਤਃ ਸ੍ਵਭਾਵਸਮਵਸ੍ਥਿਤੋ ਭਵਤਿ . ਤਥਾਹਿਤਥਾਹਿ – ਯਥਾਙ੍ਗੁਲਿਦ੍ਰਵ੍ਯੇ ਯਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਵਰ੍ਤਮਾਨਕ੍ਸ਼ਣੇ ਵਕ੍ਰਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਯੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਕ੍ਸ਼ਣੇ ਤਸ੍ਯੈਵਾਙ੍ਗੁਲਿਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਪੂਰ੍ਵਰ੍ਜੁਪਰ੍ਯਾਯੇਣ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਸ੍ਤਦਾਧਾਰਭੂਤਾਙ੍ਗੁਲਿਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਿਤਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਿਦ੍ਧਿਃ . ਅਥਵਾ ਸ੍ਵਸ੍ਵਭਾਵਰੂਪ- ਸੁਖੇਨੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਕ੍ਸ਼ਣੇ ਤਸ੍ਯੈਵਾਤ੍ਮਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਪੂਰ੍ਵਾਨੁਭੂਤਾਕੁਲਤ੍ਵਦੁਃਖਰੂਪੇਣ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਸ੍ਤਦੁਭਯਾਧਾਰਭੂਤ- ਪਰਮਾਤ੍ਮਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਿਤਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਿਦ੍ਧਿਃ . ਅਥਵਾ ਮੋਕ੍ਸ਼ਪਰ੍ਯਾਯਰੂਪੇਣੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਕ੍ਸ਼ਣੇ ਰਤ੍ਨਤ੍ਰਯਾਤ੍ਮਕ- ਨਿਸ਼੍ਚਯਮੋਕ੍ਸ਼ਮਾਰ੍ਗਪਰ੍ਯਾਯਰੂਪੇਣ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਸ੍ਤਦੁਭਯਾਧਾਰਪਰਮਾਤ੍ਮਦ੍ਰਵ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਿਤਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਸਿਦ੍ਧਿਃ . ਤਥਾ ਵਰ੍ਤਮਾਨਸਮਯਰੂਪਪਰ੍ਯਾਯੇਣੋਤ੍ਪਾਦਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਕ੍ਸ਼ਣੇ ਤਸ੍ਯੈਵ ਕਾਲਾਣੁਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਯ ਪੂਰ੍ਵਸਮਯਰੂਪਪਰ੍ਯਾਯੇਣ ਪ੍ਰਧ੍ਵਂਸਸ੍ਤ- (ਉਤ੍ਪਾਦ ਤਥਾ ਵਿਨਾਸ਼) ਯੁਗਪਦ੍ ਹੈਂ ਯਾ (੨) ਕ੍ਰਮਸ਼ਃ ? (੧) ਯਦਿ ‘ਯੁਗਪਤ੍’ ਕਹਾ ਜਾਯ ਤੋ ਯੁਗਪਤ੍ਪਨਾ ਘਟਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਏਕ ਹੀ ਸਮਯ ਏਕਕੇ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਧਰ੍ਮ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ . (ਏਕ ਹੀ ਸਮਯ ਏਕ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਔਰ ਅਨ੍ਧਕਾਰਕੀ ਭਾਁਤਿ ਉਤ੍ਪਾਦ ਔਰ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੋ ਵਿਰੁਦ੍ਧ ਧਰ੍ਮ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ .) (੨) ਯਦਿ ‘ਕ੍ਰਮਸ਼ਃ ਹੈ’ ਐਸਾ ਕਹਾ ਜਾਯ ਤੋ, ਕ੍ਰਮ ਨਹੀਂ ਬਨਤਾ, (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕ੍ਰਮ ਭੀ ਘਟਤਾ ਨਹੀਂ) ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੇ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਹੋਨੇਸੇ ਉਸਮੇਂ ਵਿਭਾਗਕਾ ਅਭਾਵ ਹੈ . ਇਸਲਿਯੇ (ਸਮਯਰੂਪੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੇ ਉਤ੍ਪਾਦ ਤਥਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋਨਾ ਅਸ਼ਕ੍ਯ ਹੋਨੇਸੇ) ਕੋਈ ੧ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ ਅਵਸ਼੍ਯ ਢੂਁਢਨਾ ਚਾਹਿਯੇ . ਔਰ ਵਹ (ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍) ਕਾਲ ਪਦਾਰ੍ਥ ਹੀ ਹੈ . ਉਸਕੋ (-ਉਸ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕੋ) ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਏਕ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਭੀ ਉਤ੍ਪਾਦ ਔਰ ਵਿਨਾਸ਼ ਸਂਭਵ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਜਿਸ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ਕੇ ਜਿਸ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਉਸ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਜੋ ਉਤ੍ਪਾਦ ਹੈ, ਵਹੀ (ਉਤ੍ਪਾਦ) ਉਸੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ਕੇ ਉਸੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਪੂਰ੍ਵ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੈ . (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਕੋ ਜਿਸ ਵਰ੍ਤਮਾਨ ਪਰ੍ਯਾਯਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਉਤ੍ਪਾਦ ਹੈ, ਵਹੀ ਪੂਰ੍ਵ ਪਰ੍ਯਾਯਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੈ .)

ਯਦਿ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਉਤ੍ਪਾਦ ਔਰ ਵਿਨਾਸ਼ ਏਕ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਮੇਂ ਭੀ ਸਂਭਵਿਤ ਹੈ, ਤੋ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥ ਨਿਰਨ੍ਵਯ ਕੈਸੇ ਹੋ ਸਕਤਾ ਹੈ, ਕਿ ਜਿਸਸੇ ਪੂਰ੍ਵ ਔਰ ਪਸ਼੍ਚਾਤ੍ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਯੁਗਪਤ੍ ਵਿਨਾਸ਼ ਔਰ ਉਤ੍ਪਾਦਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੋਤਾ ਹੁਆ ਭੀ ਸ੍ਵਭਾਵਸੇ ਅਵਿਨਸ਼੍ਟ ਔਰ ਅਨੁਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਨੇਸੇ ਵਹ (ਕਾਲ ਪਦਾਰ੍ਥ)

੨੮੨ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ[ ਭਗਵਾਨਸ਼੍ਰੀਕੁਂਦਕੁਂਦ-

੧. ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਾਨ੍ = ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਵਾਲਾ; ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕੋ ਧਾਰਣ ਕਰਨੇਵਾਲਾ ਪਦਾਰ੍ਥ .