ਸਰ੍ਵਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਤ੍ਵਵਿਰੋਧਾਤ੍ . ਸਰ੍ਵਸ੍ਯਾਪਿ ਹਿ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥਸ੍ਯ ਯਃ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮੋ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ਃ ਸ ਸਮਯੋ, ਨ ਤੁ ਤਦੇਕਦੇਸ਼ਸ੍ਯ . ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯਸ੍ਯੋਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਤ੍ਵਪ੍ਰਸਂਗਾਚ੍ਚ . ਤਥਾ ਹਿ — ਪ੍ਰਥਮਮੇਕੇਨ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੇਨ ਵਰ੍ਤਤੇ, ਤਤੋਨ੍ਯੇਨ, ਤਤੋਪ੍ਯਨ੍ਯਤਰੇਣੇਤਿ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯੋਪ੍ਯੂਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯੀਭੂਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮ- ਵਸ੍ਥਾਪਯਤਿ . ਤਤਸ੍ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯਸ੍ਯੋਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਤ੍ਵਮਨਿਚ੍ਛਤਾ ਪ੍ਰਥਮਮੇਵ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰਂ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਵ੍ਯਵਸ੍ਥਾਪਯਿਤਵ੍ਯਮ੍ ..੧੪੪..
ਅਥੈਵਂ ਜ੍ਞੇਯਤਤ੍ਤ੍ਵਮੁਕ੍ਤ੍ਵਾ ਜ੍ਞਾਨਜ੍ਞੇਯਵਿਭਾਗੇਨਾਤ੍ਮਾਨਂ ਨਿਸ਼੍ਚਿਨ੍ਵਨ੍ਨਾਤ੍ਮਨੋਤ੍ਯਨ੍ਤਵਿਭਕ੍ਤਤ੍ਵਾਯ ਵ੍ਯਵਹਾਰਜੀਵਤ੍ਵਹੇਤੁਮਾਲੋਚਯਤਿ — ਘਟਤੇ . ਯਸ਼੍ਚ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਵਾਨ੍ ਸ ਕਾਲਪਦਾਰ੍ਥ ਇਤਿ . ਅਥ ਮਤਂ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਾਭਾਵੇਪ੍ਯੁਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਤ੍ਵਂ ਘਟਤੇ . ਨੈਵਮ੍ . ਅਙ੍ਗੁਲਿਦ੍ਰਵ੍ਯਾਭਾਵੇ ਵਰ੍ਤਮਾਨਵਕ੍ਰਪਰ੍ਯਾਯੋਤ੍ਪਾਦੋ ਭੂਤਰ੍ਜੁਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਯ ਵਿਨਾਸ਼ਸ੍ਤਦੁਭਯਾਧਾਰਭੂਤਂ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਂ ਕਸ੍ਯ ਭਵਿਸ਼੍ਯਤਿ . ਨ ਕਸ੍ਯਾਪਿ . ਤਥਾ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਾਭਾਵੇ ਵਰ੍ਤਮਾਨਸਮਯਰੂਪੋਤ੍ਪਾਦੋ ਭੂਤਸਮਯਰੂਪੋ ਵਿਨਾਸ਼ਸ੍ਤਦੁਭਯਾਧਾਰਭੂਤਂ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਂ ਕ ਸ੍ਯ ਭਵਿਸ਼੍ਯਤਿ . ਨ ਕ ਸ੍ਯਾਪਿ . ਏਵਂ ਸਤ੍ਯੇਤਦਾਯਾਤਿ – ਅਨ੍ਯਸ੍ਯ ਭਙ੍ਗੋਨ੍ਯ- ਸ੍ਯੋਤ੍ਪਾਦੋਨ੍ਯਸ੍ਯ ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਿਤਿ ਸਰ੍ਵਂ ਵਸ੍ਤੁਸ੍ਵਰੂਪਂ ਵਿਪ੍ਲਵਤੇ . ਤਸ੍ਮਾਦ੍ਵਸ੍ਤੁਵਿਪ੍ਲਵਭਯਾਦੁਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਾਣਾਂ ਕੋਪ੍ਯੇਕ ਆਧਾਰਭੂਤੋਸ੍ਤੀਤ੍ਯਭ੍ਯੁਪਗਨ੍ਤਵ੍ਯਮ੍ . ਸ ਚੈਕਪ੍ਰਦੇਸ਼ਰੂਪਃ ਕਾਲਾਣੁਪਦਾਰ੍ਥ ਏਵੇਤਿ . ਅਤ੍ਰਾਤੀਤਾ- ਨਨ੍ਤਕਾਲੇ ਯੇ ਕੇਚਨ ਸਿਦ੍ਧਸੁਖਭਾਜਨਂ ਜਾਤਾਃ, ਭਾਵਿਕਾਲੇ ਚ ‘ਆਤ੍ਮੋਪਾਦਾਨਸਿਦ੍ਧਂ ਸ੍ਵਯਮਤਿਸ਼ਯਵਦ੍’ ਇਤ੍ਯਾਦਿਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਟਸਿਦ੍ਧਸੁਖਸ੍ਯ ਭਾਜਨਂ ਭਵਿਸ਼੍ਯਨ੍ਤਿ ਤੇ ਸਰ੍ਵੇਪਿ ਕਾਲਲਬ੍ਧਿਵਸ਼ੇਨੈਵ . ਤਥਾਪਿ ਤਤ੍ਰ ਨਿਜਪਰਮਾਤ੍ਮੋਪਾਦੇਯਰੁਚਿਰੂਪਂ ਵੀਤਰਾਗਚਾਰਿਤ੍ਰਾਵਿਨਾਭੂਤਂ ਯਨ੍ਨਿਸ਼੍ਚਯਸਮ੍ਯਕ੍ਤ੍ਵਂ ਤਸ੍ਯੈਵ ਮੁਖ੍ਯਤ੍ਵਂ, ਨ ਚ ਕਾਲਸ੍ਯ, ਤੇਨ ਸ ਹੇਯ ਇਤਿ . ਤਥਾ ਚੋਕ੍ਤਮ੍ — ‘‘ਕਿਂ ਪਲਵਿਏਣ ਬਹੁਣਾ ਜੇ ਸਿਦ੍ਧਾ ਣਰਵਰਾ ਗਯੇ ਕਾਲੇ ਸਿਜ੍ਝਹਹਿ ਜੇ
(੧) [ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਏਕ ਦੇਸ਼ਕੀ ਪਰਿਣਤਿਕੋ ਸਮ੍ਪੂਰ੍ਣ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਪਰਿਣਤਿ ਮਾਨਨੇਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆਤਾ ਹੈ . ] ਏਕ ਦੇਸ਼ਕੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕੋ ਸਮ੍ਪੂਰ੍ਣ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਮਾਨਨੇਮੇਂ ਵਿਰੋਧ ਹੈ . ਸਮ੍ਪੂਰ੍ਣ ਕਾਲ ਪਦਾਰ੍ਥਕਾ ਜੋ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ ਹੈ ਵਹ ਸਮਯ ਹੈ, ਪਰਨ੍ਤੁ ਉਸਕੇ ਏਕ ਦੇਸ਼ਕਾ ਵ੍ਰੁਤ੍ਤ੍ਯਂਸ਼ ਵਹ ਸਮਯ ਨਹੀਂ .
ਤਥਾ, (੨) ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯਕੋ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਪਨੇਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆਤਾ ਹੈ . ਵਹ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ਕਿ : — ਪ੍ਰਥਮ, ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯ ਏਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸੇ ਵਰ੍ਤੇ, ਫਿ ਰ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸੇ ਵਰ੍ਤੇ ਔਰ ਫਿ ਰ ਅਨ੍ਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਸੇ ਵਰ੍ਤੇ (ਐਸਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆਤਾ ਹੈ ) ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯ ਬਨਕਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੋ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਸ੍ਥਾਪਿਤ ਕਰਤਾ ਹੈ . (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯ ਹੀ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯ ਹੈ, ਐਸਾ ਮਾਨਨੇਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆਤਾ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਹੀ ਸਿਦ੍ਧ ਹੋਤਾ ਹੈ .) ਇਸਲਿਯੇ ਤਿਰ੍ਯਕ੍ਪ੍ਰਚਯਕੋ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਪ੍ਰਚਯਪਨਾ ਨ ਮਾਨਨੇ (ਚਾਹਨੇ)ਵਾਲੇਕੋ ਪ੍ਰਥਮ ਹੀ ਕਾਲਦ੍ਰਵ੍ਯਕੋ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਮਾਤ੍ਰ ਨਿਸ਼੍ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਯੇ ..੧੪੪..
(ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਜ੍ਞੇਯਤਤ੍ਤ੍ਵਪ੍ਰਜ੍ਞਾਪਨਮੇਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਵਿਸ਼ੇਸ਼ਪ੍ਰਜ੍ਞਾਪਨ ਸਮਾਪ੍ਤ ਹੁਆ .)
ਅਬ, ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਜ੍ਞੇਯਤਤ੍ਤ੍ਵ ਕਹਕਰ, ਜ੍ਞਾਨ ਔਰ ਜ੍ਞੇਯਕੇ ਵਿਭਾਗ ਦ੍ਵਾਰਾ ਆਤ੍ਮਾਕੋ ਨਿਸ਼੍ਚਿਤ ਕਰਤੇ ਹੁਏ, ਆਤ੍ਮਾਕੋ ਅਤ੍ਯਨ੍ਤ ਵਿਭਕ੍ਤ (ਭਿਨ੍ਨ) ਕਰਨੇਕੇ ਲਿਯੇ ਵ੍ਯਵਹਾਰਜੀਵਤ੍ਵਕੇ ਹੇਤੁਕਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਤੇ ਹੈਂ : –