ਆਤ੍ਮਾ ਹਿ ਤਾਵਤ੍ਸ੍ਵਂ ਭਾਵਂ ਕਰੋਤਿ, ਤਸ੍ਯ ਸ੍ਵਧਰ੍ਮਤ੍ਵਾਦਾਤ੍ਮਨਸ੍ਤਥਾਭਵਨਸ਼ਕ੍ਤਿ- ਸਮ੍ਭਵੇਨਾਵਸ਼੍ਯਮੇਵ ਕਾਰ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍ . ਸ ਤਂ ਚ ਸ੍ਵਤਨ੍ਤ੍ਰਃ ਕੁਰ੍ਵਾਣਸ੍ਤਸ੍ਯ ਕਰ੍ਤਾਵਸ਼੍ਯਂ ਸ੍ਯਾਤ੍, ਕ੍ਰਿਯਮਾਣ- ਸ਼੍ਚਾਤ੍ਮਨਾ ਸ੍ਵੋ ਭਾਵਸ੍ਤੇਨਾਪ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍ਤਸ੍ਯ ਕਰ੍ਮਾਵਸ਼੍ਯਂ ਸ੍ਯਾਤ੍ . ਏਵਮਾਤ੍ਮਨਃ ਸ੍ਵਪਰਿਣਾਮਃ ਕਰ੍ਮ . ਨ ਤ੍ਵਾਤ੍ਮਾ ਪੁਦ੍ਗਲਸ੍ਯ ਭਾਵਾਨ੍ ਕਰੋਤਿ, ਤੇਸ਼ਾਂ ਪਰਧਰ੍ਮਤ੍ਵਾਦਾਤ੍ਮਨਸ੍ਤਥਾਭਵਨਸ਼ਕ੍ਤ੍ਯਸਮ੍ਭਵੇਨਾ- ਕਾਰ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍ . ਸ ਤਾਨਕੁਰ੍ਵਾਣੋ ਨ ਤੇਸ਼ਾਂ ਕਰ੍ਤਾ ਸ੍ਯਾਤ੍, ਅਕ੍ਰਿਯਮਾਣਾਸ਼੍ਚਾਤ੍ਮਨਾ ਤੇ ਨ ਤਸ੍ਯ ਕਰ੍ਮ ਸ੍ਯੁਃ . ਏਵਮਾਤ੍ਮਨਃ ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਿਣਾਮੋ ਨ ਕਰ੍ਮ ..੧੮੪..
ਅਥ ਕਥਮਾਤ੍ਮਨਃ ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਿਣਾਮੋ ਨ ਕਰ੍ਮ ਸ੍ਯਾਦਿਤਿ ਸਨ੍ਦੇਹਮਪਨੁਦਤਿ —
ਨਿਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਂ ਕਰੋਤੀਤਿ ..੧੮੩.. ਏਵਂ ਭੇਦਭਾਵਨਾਕਥਨਮੁਖ੍ਯਤਯਾ ਸੂਤ੍ਰਦ੍ਵਯੇਨ ਪਞ੍ਚਮਸ੍ਥਲਂ ਗਤਮ੍ . ਅਥਾਤ੍ਮਨੋ ਨਿਸ਼੍ਚਯੇਨ ਰਾਗਾਦਿਸ੍ਵਪਰਿਣਾਮ ਏਵ ਕਰ੍ਮ, ਨ ਚ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਰ੍ਮੇਤਿ ਪ੍ਰਰੂਪਯਤਿ — ਕੁਵ੍ਵਂ ਸਭਾਵਂ ਕੁਰ੍ਵਨ੍ਸ੍ਵਭਾਵਮ੍ . ਅਤ੍ਰ ਸ੍ਵਭਾਵਸ਼ਬ੍ਦੇਨ ਯਦ੍ਯਪਿ ਸ਼ੁਦ੍ਧਨਿਸ਼੍ਚਯੇਨ ਸ਼ੁਦ੍ਧਬੁਦ੍ਧੈਕਸ੍ਵਭਾਵੋ ਭਣ੍ਯਤੇ, ਤਥਾਪਿ ਕਰ੍ਮਬਨ੍ਧਪ੍ਰਸ੍ਤਾਵੇ ਰਾਗਾਦਿ- ਪਰਿਣਾਮੋਪ੍ਯਸ਼ੁਦ੍ਧਨਿਸ਼੍ਚਯੇਨ ਸ੍ਵਭਾਵੋ ਭਣ੍ਯਤੇ . ਤਂ ਸ੍ਵਭਾਵਂ ਕੁਰ੍ਵਨ੍ . ਸ ਕਃ . ਆਦਾ ਆਤ੍ਮਾ . ਹਵਦਿ ਹਿ ਕਤ੍ਤਾ ਕਰ੍ਤਾ ਭਵਤਿ ਹਿ ਸ੍ਫੁ ਟਮ੍ . ਕਸ੍ਯ . ਸਗਸ੍ਸ ਭਾਵਸ੍ਸ ਸ੍ਵਕੀਯਚਿਦ੍ਰੂਪਸ੍ਵਭਾਵਸ੍ਯ ਰਾਗਾਦਿਪਰਿਣਾਮਸ੍ਯ . ਤਦੇਵ ਤਸ੍ਯ
ਅਨ੍ਵਯਾਰ੍ਥ : — [ਸ੍ਵਭਾਵਂ ਕੁਰ੍ਵਨ੍ ] ਅਪਨੇ ਭਾਵਕੋ ਕਰਤਾ ਹੁਆ [ਆਤ੍ਮਾ ] ਆਤ੍ਮਾ [ਹਿ ] ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ [ਸ੍ਵਕਸ੍ਯ ਭਾਵਸ੍ਯ ] ਅਪਨੇ ਭਾਵਕਾ [ਕਰ੍ਤਾ ਭਵਤਿ ] ਕਰ੍ਤਾ ਹੈ; [ਤੁ ] ਪਰਨ੍ਤੁ [ਪੁਦ੍ਗਲਦ੍ਰਵ੍ਯਮਯਾਨਾਂ ਸਰ੍ਵਭਾਵਾਨਾਂ ] ਪੁਦ੍ਗਲਦ੍ਰਵ੍ਯਮਯ ਸਰ੍ਵ ਭਾਵੋਂਕਾ [ਕਰ੍ਤਾ ਨ ] ਕਰ੍ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ..੧੮੪..
ਟੀਕਾ : — ਪ੍ਰਥਮ ਤੋ ਆਤ੍ਮਾ ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਸ੍ਵ ਭਾਵਕੋ ਕਰਤਾ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਹ (ਭਾਵ) ਉਸਕਾ ਸ੍ਵ ਧਰ੍ਮ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਆਤ੍ਮਾਕੋ ਉਸਰੂਪ ਹੋਨੇਕੀ (ਪਰਿਣਮਿਤ ਹੋਨੇਕੀ) ਸ਼ਕ੍ਤਿਕਾ ਸਂਭਵ ਹੈ, ਅਤਃ ਵਹ (ਭਾਵ) ਅਵਸ਼੍ਯਮੇਵ ਆਤ੍ਮਾਕਾ ਕਾਰ੍ਯ ਹੈ . (ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ) ਵਹ (ਆਤ੍ਮਾ) ਉਸੇ (-ਸ੍ਵ ਭਾਵਕੋ) ਸ੍ਵਤਂਤ੍ਰ- ਤਯਾ ਕਰਤਾ ਹੁਆ ਉਸਕਾ ਕਰ੍ਤਾ ਅਵਸ਼੍ਯ ਹੈ ਔਰ ਸ੍ਵ ਭਾਵ ਆਤ੍ਮਾਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਕਿਯਾ ਜਾਤਾ ਹੁਆ ਆਤ੍ਮਾਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪ੍ਯ ਹੋਨੇਸੇ ਅਵਸ਼੍ਯ ਹੀ ਆਤ੍ਮਾਕਾ ਕਰ੍ਮ ਹੈ . ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਸ੍ਵ ਪਰਿਣਾਮ ਆਤ੍ਮਾਕਾ ਕਰ੍ਮ ਹੈ .
ਪਰਨ੍ਤੁ, ਆਤ੍ਮਾ ਪੁਦ੍ਗਲਕੇ ਭਾਵੋਂਕੋ ਨਹੀਂ ਕਰਤਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵੇ ਪਰਕੇ ਧਰ੍ਮ ਹੈਂ, ਇਸਲਿਯੇ ਆਤ੍ਮਾਕੇ ਉਸ – ਰੂਪ ਹੋਨੇਕੀ ਸ਼ਕ੍ਤਿਕਾ ਅਸਂਭਵ ਹੋਨੇਸੇ ਵੇ ਆਤ੍ਮਾਕਾ ਕਾਰ੍ਯ ਨਹੀਂ ਹੈਂ . (ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ) ਵਹ (ਆਤ੍ਮਾ) ਉਨ੍ਹੇਂ ਨ ਕਰਤਾ ਹੁਆ ਉਨਕਾ ਕਰ੍ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ ਔਰ ਵੇ ਆਤ੍ਮਾਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਨ ਕਿਯੇ ਜਾਤੇ ਹੁਏ ਉਸਕਾ ਕਰ੍ਮ ਨਹੀਂ ਹੈਂ . ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਿਣਾਮ ਆਤ੍ਮਾਕਾ ਕਰ੍ਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ..੧੮੪..
ਅਬ, ‘ਪੁਦ੍ਗਲਪਰਿਣਾਮ ਆਤ੍ਮਾਕਾ ਕਰ੍ਮ ਕ੍ਯੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ’ – ਐਸੇ ਸਨ੍ਦੇਹ ਕੋ ਦੂਰ ਕਰਤੇ ਹੈਂ : —
ਪਣ ਨਵ ਗ੍ਰਹੇ, ਨ ਤਜੇ, ਕਰੇ ਨਹਿ ਜੀਵ ਪੁਦ੍ਗਲਕਰ੍ਮਨੇ. ੧੮੫.
੩੪੪ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ[ ਭਗਵਾਨਸ਼੍ਰੀਕੁਂਦਕੁਂਦ-