ਅਨ੍ਤਰੇਣ ਵਸ੍ਤੁ ਪਰਿਣਾਮੋਪਿ ਨ ਸਤ੍ਤਾਮਾਲਮ੍ਬਤੇ . ਸ੍ਵਾਸ਼੍ਰਯਭੂਤਸ੍ਯ ਵਸ੍ਤੁਨੋਭਾਵੇ ਨਿਰਾਸ਼੍ਰਯਸ੍ਯ ਪਰਿਣਾਮਸ੍ਯ ਸ਼ੂਨ੍ਯਤ੍ਵਪ੍ਰਸਂਗਾਤ੍ . ਵਸ੍ਤੁ ਪੁਨਰੂਰ੍ਧ੍ਵਤਾਸਾਮਾਨ੍ਯਲਕ੍ਸ਼ਣੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯੇ ਸਹਭਾਵਿਵਿਸ਼ੇਸ਼ਲਕ੍ਸ਼ਣੇਸ਼ੁ ਗੁਣੇਸ਼ੁ ਕ੍ਰਮਭਾਵਿਵਿਸ਼ੇਸ਼ਲਕ੍ਸ਼ਣੇਸ਼ੁ ਪਰ੍ਯਾਯੇਸ਼ੁ ਵ੍ਯਵਸ੍ਥਿਤਮੁਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਯਾਸ੍ਤਿਤ੍ਵੇਨ ਨਿਰ੍ਵਰ੍ਤਿਤ- ਨਿਰ੍ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਮਚ੍ਚ . ਅਤਃ ਪਰਿਣਾਮਸ੍ਵਭਾਵਮੇਵ ..੧੦.. ਕਃ ਕਰ੍ਤਾ . ਅਤ੍ਥੋ ਪਰਮਾਤ੍ਮਪਦਾਰ੍ਥਃ, ਸੁਵਰ੍ਣਦ੍ਰਵ੍ਯਪੀਤਤ੍ਵਾਦਿਗੁਣਕੁਣ੍ਡਲਾਦਿਪਰ੍ਯਾਯਸ੍ਥਸੁਵਰ੍ਣਪਦਾਰ੍ਥਵਤ੍ . ਪੁਨਸ਼੍ਚ ਕਿਂਰੂਪਃ . ਅਤ੍ਥਿਤ੍ਤਣਿਵ੍ਵਤ੍ਤੋ ਸ਼ੁਦ੍ਧਦ੍ਰਵ੍ਯਗੁਣਪਰ੍ਯਾਯਾਧਾਰਭੂਤਂ ਯਚ੍ਛੁਦ੍ਧਾਸ੍ਤਿਤ੍ਵਂ ਤੇਨ ਨਿਰ੍ਵ੍ਰੁਤ੍ਤੋਸ੍ਤਿਤ੍ਵਨਿਰ੍ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਃ, ਸੁਵਰ੍ਣਦ੍ਰਵ੍ਯਗੁਣਪਰ੍ਯਾਯਾਸ੍ਤਿਤ੍ਵਨਿਰ੍ਵ੍ਰੁਤ੍ਤਸੁਵਰ੍ਣਪਦਾਰ੍ਥਵਦਿਤਿ . ਅਯਮਤ੍ਰ ਤਾਤ੍ਪਰ੍ਯਾਰ੍ਥਃ . ਯਥਾ ---ਮੁਕ੍ਤਜੀਵੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯਗੁਣ- ਪਰ੍ਯਾਯਤ੍ਰਯਂ ਪਰਸ੍ਪਰਾਵਿਨਾਭੂਤਂ ਦਰ੍ਸ਼ਿਤਂ ਤਥਾ ਸਂਸਾਰਿਜੀਵੇਪਿ ਮਤਿਜ੍ਞਾਨਾਦਿਵਿਭਾਵਗੁਣੇਸ਼ੁ ਨਰਨਾਰਕਾਦਿ- ਵਿਭਾਵਪਰ੍ਯਾਯੇਸ਼ੁ ਨਯਵਿਭਾਗੇਨ ਯਥਾਸਂਭਵਂ ਵਿਜ੍ਞੇਯਮ੍, ਤਥੈਵ ਪੁਦ੍ਗਲਾਦਿਸ਼੍ਵਪਿ . ਏਵਂ ਸ਼ੁਭਾਸ਼ੁਭ- ਸ਼ੁਦ੍ਧਪਰਿਣਾਮਵ੍ਯਾਖ੍ਯਾਨਮੁਖ੍ਯਤ੍ਵੇਨ ਤ੍ਰੁਤੀਯਸ੍ਥਲੇ ਗਾਥਾਦ੍ਵਯਂ ਗਤਮ੍ ..੧੦.. ਅਥ ਵੀਤਰਾਗਸਰਾਗਚਾਰਿਤ੍ਰਸਂਜ੍ਞਯੋਃ (੧) ਪਰਿਣਾਮ ਰਹਿਤ ਵਸ੍ਤੁ ਗਧੇਕੇ ਸੀਂਗਕੇ ਸਮਾਨ ਹੈ, (੨) ਤਥਾ ਉਸਕਾ, ਦਿਖਾਈ ਦੇਨੇਵਾਲੇ ਗੋਰਸ ਇਤ੍ਯਾਦਿ (ਦੂਧ, ਦਹੀ ਵਗੈਰਹ) ਕੇ ਪਰਿਣਾਮੋਂਕੇ ਸਾਥ ੧ਵਿਰੋਧ ਆਤਾ ਹੈ . (ਜੈਸੇ – ਪਰਿਣਾਮਕੇ ਬਿਨਾ ਵਸ੍ਤੁ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ ਧਾਰਣ ਨਹੀਂ ਕਰਤੀ ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ) ਵਸ੍ਤੁਕੇ ਬਿਨਾ ਪਰਿਣਾਮ ਭੀ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵਕੋ ਧਾਰਣ ਨਹੀਂ ਕਰਤਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਸ੍ਵਾਸ਼੍ਰਯਭੂਤ ਵਸ੍ਤੁਕੇ ਅਭਾਵਮੇਂ (ਅਪਨੇ ਆਸ਼੍ਰਯਰੂਪ ਜੋ ਵਸ੍ਤੁ ਹੈ ਵਹ ਨ ਹੋ ਤੋ ) ਨਿਰਾਸ਼੍ਰਯ ਪਰਿਣਾਮਕੋ ਸ਼ੂਨ੍ਯਤਾਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆਤਾ ਹੈ .
ਔਰ ਵਸ੍ਤੁ ਤੋ ੨ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਤਾਸਾਮਾਨ੍ਯਸ੍ਵਰੂਪ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮੇਂ, ਸਹਭਾਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਸ੍ਵਰੂਪ (ਸਾਥ ਹੀ ਸਾਥ ਰਹਨੇਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ -ਭੇਦ ਜਿਨਕਾ ਸ੍ਵਰੂਪ ਹੈ ਐਸੇ) ਗੁਣੋਂਮੇਂ ਤਥਾ ਕ੍ਰਮਭਾਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਸ੍ਵਰੂਪ ਪਰ੍ਯਾਯੋਂਮੇਂ ਰਹੀ ਹੁਈ ਔਰ ਉਤ੍ਪਾਦ -ਵ੍ਯਯ -ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਯ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵਸੇ ਬਨੀ ਹੁਈ ਹੈ; ਇਸਲਿਯੇ ਵਸ੍ਤੁ ਪਰਿਣਾਮ- ਸ੍ਵਭਾਵਵਾਲੀ ਹੀ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਜਹਾਁ ਜਹਾਁ ਵਸ੍ਤੁ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤੀ ਹੈ ਵਹਾਁ ਵਹਾਁ ਪਰਿਣਾਮ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤਾ ਹੈ . ਜੈਸੇ — ਗੋਰਸ ਅਪਨੇ ਦੂਧ, ਦਹੀ ਘੀ, ਛਾਛ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਪਰਿਣਾਮੋਂਸੇ ਯੁਕ੍ਤ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤਾ ਹੈ . ਜਹਾਁ ਪਰਿਣਾਮ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ ਵਹਾਁ ਵਸ੍ਤੁ ਭੀ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ . ਜੈਸੇ ਕਾਲਾਪਨ, ਸ੍ਨਿਗ੍ਧਤਾ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਪਰਿਣਾਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੋ ਗਧੇਕੇ ਸੀਂਗਰੂਪ ਵਸ੍ਤੁ ਭੀ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਇਸਸੇ ਸਿਦ੍ਧ ਹੁਆ ਕਿ ਵਸ੍ਤੁ ਪਰਿਣਾਮ ਰਹਿਤ ਕਦਾਪਿ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ . ਜੈਸੇ ਵਸ੍ਤੁ ਪਰਿਣਾਮਕੇ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਪਰਿਣਾਮ ਭੀ ਵਸ੍ਤੁਕੇ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤੇ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਸ੍ਤੁਰੂਪ ਆਸ਼੍ਰਯਕੇ ਬਿਨਾ ਪਰਿਣਾਮ ਕਿਸਕੇ ਆਸ਼੍ਰਯਸੇ ਰਹੇਂਗੇ ? ਗੋਰਸਰੂਪ ਆਸ਼੍ਰਯਕੇ ਬਿਨਾ ਦੂਧ, ਦਹੀ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਪਰਿਣਾਮ ਕਿਸਕੇ ਆਧਾਰਸੇ ਹੋਂਗੇ ?
੧੬ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ[ ਭਗਵਾਨਸ਼੍ਰੀਕੁਂਦਕੁਂਦ-
੧. ਯਦਿ ਵਸ੍ਤੁਕੋ ਪਰਿਣਾਮ ਰਹਿਤ ਮਾਨਾ ਜਾਵੇ ਤੋ ਗੋਰਸ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਵਸ੍ਤੁਓਂਕੇ ਦੂਧ, ਦਹੀ ਆਦਿ ਜੋ ਪਰਿਣਾਮ ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤੇ ਹੈਂ ਉਨਕੇ ਸਾਥ ਵਿਰੋਧ ਆਯੇਗਾ .
੨. ਕਾਲਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ ਸ੍ਥਿਰ ਹੋਨੇਕੋ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕਾਲਾਪੇਕ੍ਸ਼ਿਤ ਪ੍ਰਵਾਹਕੋ ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਤਾ ਅਥਵਾ ਊਁ ਚਾਈ ਕਹਾ ਜਾਤਾ ਹੈ . ਊ ਰ੍ਧ੍ਵਤਾਸਾਮਾਨ੍ਯ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਅਨਾਦਿ -ਅਨਨ੍ਤ ਉਚ੍ਚ (ਕਾਲਾਪੇਕ੍ਸ਼ਿਤ) ਪ੍ਰਵਾਹਸਾਮਾਨ੍ਯ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ .