ਸਂਬਨ੍ਧੋਸ੍ਤਿ, ਯਤਃ ਸ਼ੁਦ੍ਧਾਤ੍ਮਸ੍ਵਭਾਵਲਾਭਾਯ ਸਾਮਗ੍ਰੀਮਾਰ੍ਗਣਵ੍ਯਗ੍ਰਤਯਾ ਪਰਤਨ੍ਤ੍ਰਰ੍ਭੂਯਤੇ ..੧੬.. ਸਮਾਸ਼੍ਰਿਯਮਾਣਤ੍ਵਾਤ੍ਸਂਪ੍ਰਦਾਨਂ ਭਵਤਿ . ਤਥੈਵ ਪੂਰ੍ਵਮਤ੍ਯਾਦਿਜ੍ਞਾਨਵਿਕਲ੍ਪਵਿਨਾਸ਼ੇਪ੍ਯਖਣ੍ਡਿਤੈਕਚੈਤਨ੍ਯ- ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੇਨਾਵਿਨਸ਼੍ਵਰਤ੍ਵਾਦਪਾਦਾਨਂ ਭਵਤਿ . ਨਿਸ਼੍ਚਯਸ਼ੁਦ੍ਧਚੈਤਨ੍ਯਾਦਿਗੁਣਸ੍ਵਭਾਵਾਤ੍ਮਨਃ ਸ੍ਵਯਮੇਵਾਧਾਰਤ੍ਵਾਦਧਿਕਰਣਂ ਭਵਤੀਤ੍ਯਭੇਦਸ਼ਟ੍ਕਾਰਕੀਰੂਪੇਣ ਸ੍ਵਤ ਏਵ ਪਰਿਣਮਮਾਣਃ ਸਨ੍ਨਯਮਾਤ੍ਮਾ ਪਰਮਾਤ੍ਮਸ੍ਵਭਾਵ-
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਕਰ੍ਤਾ, ਕਰ੍ਮ, ਕਰਣ, ਸਮ੍ਪ੍ਰਦਾਨ, ਅਪਾਦਾਨ ਔਰ ਅਧਿਕਰਣ ਨਾਮਕ ਛਹ ਕਾਰਕ ਹੈਂ . ਜੋ ਸ੍ਵਤਂਤ੍ਰਤਯਾ -ਸ੍ਵਾਧੀਨਤਾਸੇ ਕਰਤਾ ਹੈ ਵਹ ਕਰ੍ਤ੍ਤਾ ਹੈ; ਕਰ੍ਤ੍ਤਾ ਜਿਸੇ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਕਰਤਾ ਹੈ ਵਹ ਕਰ੍ਮ ਹੈ; ਸਾਧਕਤਮ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਉਤ੍ਕ੍ਰੁਸ਼੍ਟ ਸਾਧਨਕੋ ਕਰਣ ਕਹਤੇ ਹੈਂ; ਕਰ੍ਮ ਜਿਸੇ ਦਿਯਾ ਜਾਤਾ ਹੈ ਅਥਵਾ ਜਿਸਕੇ ਲਿਯੇ ਕਿਯਾ ਜਾਤਾ ਹੈ ਵਹ ਸਮ੍ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੈ; ਜਿਸਮੇਂਸੇ ਕਰ੍ਮ ਕਿਯਾ ਜਾਤਾ ਹੈ, ਵਹ ਧ੍ਰੁਵਵਸ੍ਤੁ ਅਪਾਦਾਨ ਹੈ, ਔਰ ਜਿਸਮੇਂ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਜਿਸਕੇ ਆਧਾਰਸੇ ਕਰ੍ਮ ਕਿਯਾ ਜਾਤਾ ਹੈ ਵਹ ਅਧਿਕਰਣ ਹੈ . ਯਹ ਛਹ ਕਾਰਕ ਵ੍ਯਵਹਾਰ ਔਰ ਨਿਸ਼੍ਚਯਕੇ ਭੇਦਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਹੈਂ . ਜਹਾਁ ਪਰਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਕਾਰ੍ਯਕੀ ਸਿਦ੍ਧਿ ਕਹਲਾਤੀ ਹੈ ਵਹਾ ਵ੍ਯਵਹਾਰ ਕਾਰਕ ਹੈਂ, ਔਰ ਜਹਾਁ ਅਪਨੇ ਹੀ ਉਪਾਦਾਨ ਕਾਰਣਸੇ ਕਾਰ੍ਯਕੀ ਸਿਦ੍ਧਿ ਕਹੀ ਜਾਤੀ ਹੈ ਵਹਾਁ ਨਿਸ਼੍ਚਯਕਾਰਕ ਹੈਂ .
ਵ੍ਯਵਹਾਰ ਕਾਰਕੋਂਕਾ ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਾਨ੍ਤ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ — ਕੁਮ੍ਹਾਰ ਕਰ੍ਤਾ ਹੈ; ਘੜਾ ਕਰ੍ਮ ਹੈ; ਦਂਡ, ਚਕ੍ਰ, ਚੀਵਰ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਕਰਣ ਹੈ; ਕੁਮ੍ਹਾਰ ਜਲ ਭਰਨੇਵਾਲੇਕੇ ਲਿਯੇ ਘੜਾ ਬਨਾਤਾ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਜਲ ਭਰਨੇਵਾਲਾ ਸਮ੍ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੈ; ਟੋਕਰੀਮੇਂਸੇ ਮਿਟ੍ਟੀ ਲੇਕਰ ਘੜਾ ਬਨਾਤਾ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਟੋਕਰੀ ਅਪਾਦਾਨ ਹੈ, ਔਰ ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀਕੇ ਆਧਾਰ ਪਰ ਘੜਾ ਬਨਾਤਾ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀ ਅਧਿਕਰਣ ਹੈ . ਯਹਾਁ ਸਭੀ ਕਾਰਕ ਭਿਨ੍ਨ -ਭਿਨ੍ਨ ਹੈਂ . ਅਨ੍ਯ ਕਰ੍ਤਾ ਹੈ; ਅਨ੍ਯ ਕਰ੍ਮ ਹੈ; ਅਨ੍ਯ ਕਰਣ ਹੈ; ਅਨ੍ਯ ਸਮ੍ਪ੍ਰਦਾਨ; ਅਨ੍ਯ ਅਪਾਦਾਨ ਔਰ ਅਨ੍ਯ ਅਧਿਕਰਣ ਹੈ . ਪਰਮਾਰ੍ਥਤਃ ਕੋਈ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਕਿਸੀਕਾ ਕਰ੍ਤਾ – ਹਰ੍ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤਾ, ਇਸਲਿਯੇ ਯਹ ਛਹੋਂ ਵ੍ਯਵਹਾਰ ਕਾਰਕ ਅਸਤ੍ਯ ਹੈਂ . ਵੇ ਮਾਤ੍ਰ ਉਪਚਰਿਤ ਅਸਦ੍ਭੂਤ ਵ੍ਯਵਹਾਰਨਯਸੇ ਕਹੇ ਜਾਤੇ ਹੈਂ . ਨਿਸ਼੍ਚਯਸੇ ਕਿਸੀ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕਾ ਅਨ੍ਯ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਸਾਥ ਕਾਰਣਤਾਕਾ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ .
ਨਿਸ਼੍ਚਯ ਕਾਰਕੋਂਕਾ ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਾਨ੍ਤ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ : — ਮਿਟ੍ਟੀ ਸ੍ਵਤਂਤ੍ਰਤਯਾ ਘਟਰੂਪ ਕਾਰ੍ਯਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੋਤੀ ਹੈ ਇਸਲਿਏ ਮਿਟ੍ਟੀ ਕਰ੍ਤਾ ਹੈ ਔਰ ਘੜਾ ਕਰ੍ਮ ਹੈ . ਅਥਵਾ, ਘੜਾ ਮਿਟ੍ਟੀਸੇ ਅਭਿਨ੍ਨ ਹੈ ਇਸਲਿਯੇ ਮਿਟ੍ਟੀ ਸ੍ਵਯਂ ਹੀ ਕਰ੍ਮ ਹੈ; ਅਪਨੇ ਪਰਿਣਮਨ ਸ੍ਵਭਾਵ ਸੇ ਮਿਟ੍ਟੀਨੇ ਘੜਾ ਬਨਾਯਾ ਇਸਲਿਯੇ ਮਿਟ੍ਟੀ ਸ੍ਵਯਂ ਹੀ ਕਰਣ ਹੈ; ਮਿਟ੍ਟੀਨੇ ਘੜਾਰੂਪ ਕਰ੍ਮ ਅਪਨੇਕੋ ਹੀ ਦਿਯਾ ਇਸਲਿਏ ਮਿਟ੍ਟੀ ਸ੍ਵਯਂ ਸਮ੍ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੈ; ਮਿਟ੍ਟੀਨੇ ਅਪਨੇਮੇਂਸੇ ਪਿਂਡਰੂਪ ਅਵਸ੍ਥਾ ਨਸ਼੍ਟ ਕਰਕੇ ਘਟਰੂਪ ਕਰ੍ਮ ਕਿਯਾ ਔਰ ਸ੍ਵਯਂ ਧ੍ਰੁਵ ਬਨੀ ਰਹੀ ਇਸਲਿਏ ਵਹ ਸ੍ਵਯਂ ਹੀ ਅਪਾਦਾਨ ਹੈ; ਮਿਟ੍ਟੀਨੇ ਅਪਨੇ ਹੀ ਆਧਾਰਸੇ ਘੜਾ ਬਨਾਯਾ ਇਸਲਿਯੇ ਸ੍ਵਯਂ ਹੀ ਅਧਿਕਰਣ ਹੈ . ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਨਿਸ਼੍ਚਯਸੇ ਛਹੋਂ ਕਾਰਕ ਏਕ ਹੀ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮੇਂ ਹੈ . ਪਰਮਾਰ੍ਥਤਃ ਏਕ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਦੂਸਰੇ ਕੀ ਸਹਾਯਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਤਾ ਔਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਸ੍ਵਯਂ ਹੀ, ਅਪਨੇਕੋ, ਅਪਨੇਸੇ, ਅਪਨੇ ਲਿਏ, ਅਪਨੇਮੇਂਸੇ, ਅਪਨੇਮੇਂ ਕਰਤਾ ਹੈ ਇਸਲਿਯੇ ਨਿਸ਼੍ਚਯ ਛਹ ਕਾਰਕ ਹੀ ਪਰਮ ਸਤ੍ਯ ਹੈਂ .
ਉਪਰੋਕ੍ਤ ਪ੍ਰਕਾਰਸੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਸ੍ਵਯਂ ਹੀ ਅਪਨੀ ਅਨਨ੍ਤ ਸ਼ਕ੍ਤਿਰੂਪ ਸਮ੍ਪਦਾਸੇ ਪਰਿਪੂਰ੍ਣ ਹੈ ਇਸਲਿਯੇ ਸ੍ਵਯਂ ਹੀ ਛਹ ਕਾਰਕਰੂਪ ਹੋਕਰ ਅਪਨਾ ਕਾਰ੍ਯ ਕਰਨੇਕੇ ਲਿਏ ਸਮਰ੍ਥ ਹੈ, ਉਸੇ ਬਾਹ੍ਯ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਕੋਈ