ਤਤ੍ਰ ਵਿਪ੍ਰਤਿਸ਼ੇਧਸ੍ਯਾਵਤਾਰਃ . ਯਥਾ ਹਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਸ੍ਯ ਪ੍ਰਦੀਪਸ੍ਯ ਪਰਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼੍ਯਤਾਮਾਪਨ੍ਨਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਯਤਃ ਸ੍ਵਸ੍ਮਿਨ੍ ਪ੍ਰਕਾਸ਼੍ਯੇ ਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਨ੍ਤਰਂ ਮ੍ਰੁਗ੍ਯਂ ਸ੍ਵਯਮੇਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਕ੍ਰਿਯਾਯਾਃ ਸਮੁਪਲਮ੍ਭਾਤ੍; ਤਥਾ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦਕਸ੍ਯਾਤ੍ਮਨਃ ਪਰਂ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦ੍ਯਤਾਮਾਪਨ੍ਨਂ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਤਃ ਸ੍ਵਸ੍ਮਿਨ੍ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦ੍ਯੇ ਨ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦਕਾਨ੍ਤਰਂ ਮ੍ਰੁਗ੍ਯਂ ਸ੍ਵਯਮੇਵ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦਨਕ੍ਰਿਯਾਯਾਃ ਸਮੁਪਲਮ੍ਭਾਤ੍ .
ਨਨੁ ਕੁਤ ਆਤ੍ਮਨੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯਜ੍ਞਾਨਰੂਪਤ੍ਵਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਚ ਆਤ੍ਮਜ੍ਞੇਯਰੂਪਤ੍ਵਂ ਚ ? ਪਰਿਣਾਮ- ਸਂਬਨ੍ਧਤ੍ਵਾਤ੍ . ਯਤਃ ਖਲੁ ਆਤ੍ਮਾ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਿ ਚ ਪਰਿਣਾਮੈਃ ਸਹ ਸਂਬਧ੍ਯਨ੍ਤੇ, ਤਤ ਆਤ੍ਮਨੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਲਮ੍ਬਨਜ੍ਞਾਨੇਨ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਂ ਤੁ ਜ੍ਞਾਨਮਾਲਮ੍ਬ੍ਯ ਜ੍ਞੇਯਾਕਾਰੇਣ ਪਰਿਣਤਿਰਬਾਧਿਤਾ ਪ੍ਰਤਪਤਿ ..੩੬.. ਤਥੈਵੋਤ੍ਪਾਦਵ੍ਯਯਧ੍ਰੌਵ੍ਯਰੂਪੇਣ ਚ ਤ੍ਰਿਧਾ ਸਮਾਖ੍ਯਾਤਮ੍ . ਦਵ੍ਵਂ ਤਿ ਪੁਣੋ ਆਦਾ ਪਰਂ ਚ ਤਚ੍ਚ ਜ੍ਞੇਯਭੂਤਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮਾਤ੍ਮਾ ਭਵਤਿ ਪਰਂ ਚ . ਕਸ੍ਮਾਤ੍ . ਯਤੋ ਜ੍ਞਾਨਂ ਸ੍ਵਂ ਜਾਨਾਤਿ ਪਰਂ ਚੇਤਿ ਪ੍ਰਦੀਪਵਤ੍ . ਤਚ੍ਚ ਸ੍ਵਪਰਦ੍ਰਵ੍ਯਂ ਕਥਂਭੂਤਮ੍ . ਪਰਿਣਾਮਸਂਬਦ੍ਧਂ ਕਥਂਚਿਤ੍ਪਰਿਣਾਮੀਤ੍ਯਰ੍ਥਃ . ਨੈਯਾਯਿਕਮਤਾਨੁਸਾਰੀ ਕਸ਼੍ਚਿਦਾਹ ---ਜ੍ਞਾਨਂ ਜ੍ਞਾਨਾਨ੍ਤਰਵੇਦ੍ਯਂ ਪ੍ਰਮੇਯਤ੍ਵਾਤ੍ ਜ੍ਞਪ੍ਤਿਰੂਪ ਕ੍ਰਿਯਾਮੇਂ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਆਤਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਹ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਕ੍ਰਿਯਾਕੀ ਭਾਁਤਿ, ਉਤ੍ਪਤ੍ਤਿਕ੍ਰਿਯਾਸੇ ਵਿਰੁਦ੍ਧ ਪ੍ਰਕਾਰਸੇ (ਭਿਨ੍ਨ ਪ੍ਰਕਾਰਸੇ) ਹੋਤੀ ਹੈ . ਜੈਸੇ ਜੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼੍ਯਭੂਤ ਪਰਕੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਤਾ ਹੈ ਐਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਦੀਪਕਕੋ ਸ੍ਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼੍ਯਕੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨੇਕੇ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਮੇਂ ਅਨ੍ਯ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਕੀ ਆਵਸ਼੍ਯਕਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਉਸਕੇ ਸ੍ਵਯਮੇਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਕ੍ਰਿਯਾਕੀ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤਿ ਹੈ; ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਜੋ ਜ੍ਞੇਯਭੂਤ ਪਰਕੋ ਜਾਨਤਾ ਹੈ ਐਸੇ ਜ੍ਞਾਯਕ ਆਤ੍ਮਾਕੋ ਸ੍ਵ ਜ੍ਞੇਯਕੇ ਜਾਨਨੇਕੇ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਮੇਂ ਅਨ੍ਯ ਜ੍ਞਾਯਕਕੀ ਆਵਸ਼੍ਯਕਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਸ੍ਵਯਮੇਵ ਜ੍ਞਾਨ -ਕ੍ਰਿਯਾ ਕੀ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤਿ੧ ਹੈ . (ਇਸਸੇ ਸਿਦ੍ਧ ਹੁਆ ਕਿ ਜ੍ਞਾਨ ਸ੍ਵਕੋ ਭੀ ਜਾਨ ਸਕਤਾ ਹੈ .)
(ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ) : — ਆਤ੍ਮਾਕੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੀ ਜ੍ਞਾਨਰੂਪਤਾ ਔਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੋ ਆਤ੍ਮਾਕੀ ਜ੍ਞੇਯਰੂਪਤਾ ਕੈਸੇ ( – ਕਿਸਪ੍ਰਕਾਰ ਘਟਿਤ) ਹੈ ?
(ਉਤ੍ਤਰ) : — ਵੇ ਪਰਿਣਾਮਵਾਲੇ ਹੋਨੇਸੇ . ਆਤ੍ਮਾ ਔਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਪਰਿਣਾਮਯੁਕ੍ਤ ਹੈਂ, ਇਸਲਿਯੇ ਆਤ੍ਮਾਕੇ, ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਜਿਸਕਾ ੨ਆਲਮ੍ਬਨ ਹੈਂ ਐਸੇ ਜ੍ਞਾਨਰੂਪਸੇ (ਪਰਿਣਤਿ), ਔਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ, ਜ੍ਞਾਨਕਾ
੧.ਕੋਈ ਪਰ੍ਯਾਯ ਸ੍ਵਯਂ ਅਪਨੇਮੇਂਸੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤੀ, ਕਿਨ੍ਤੁ ਵਹ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਆਧਾਰਸੇ – ਦ੍ਰਵ੍ਯਮੇਂਸੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਤੀ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯਦਿ ਐਸਾ ਨ ਹੋ ਤੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯਰੂਪ ਆਧਾਰਕੇ ਬਿਨਾ ਪਰ੍ਯਾਯੇਂ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਨੇ ਲਗੇਂ ਔਰ ਜਲਕੇ ਬਿਨਾ ਤਰਂਗੇਂ ਹੋਨੇ ਲਗੇਂ; ਕਿਨ੍ਤੁ ਯਹ ਸਬ ਪ੍ਰਤ੍ਯਕ੍ਸ਼ ਵਿਰੁਦ੍ਧ ਹੈ; ਇਸਲਿਯੇ ਪਰ੍ਯਾਯਕੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਨੇਕੇ ਲਿਯੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯਰੂਪ ਆਧਾਰ ਆਵਸ਼੍ਯਕ ਹੈ . ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਜ੍ਞਾਨਪਰ੍ਯਾਯ ਭੀ ਸ੍ਵਯਂ ਅਪਨੇਮੇਂਸੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤੀ; ਵਹ ਆਤ੍ਮਦ੍ਰਵ੍ਯਮੇਂਸੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋ ਸਕਤੀ ਹੈ — ਜੋ ਕਿ ਠੀਕ ਹੀ ਹੈ . ਪਰਨ੍ਤੁ ਜ੍ਞਾਨ ਪਰ੍ਯਾਯ ਸ੍ਵਯਂ ਅਪਨੇਸੇ ਹੀ ਜ੍ਞਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤੀ ਯਹ ਬਾਤ ਯਥਾਰ੍ਥ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਆਤ੍ਮ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮੇਂਸੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਨੇਵਾਲੀ ਜ੍ਞਾਨਪਰ੍ਯਾਯ ਸ੍ਵਯਂ ਅਪਨੇਸੇ ਹੀ ਜ੍ਞਾਤ ਹੋਤੀ ਹੈ . ਜੈਸੇ ਦੀਪਕਰੂਪੀ ਆਧਾਰਮੇਂਸੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਨੇ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਪਰ੍ਯਾਯ ਸ੍ਵ -ਪਰਕੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਤੀ ਹੈ, ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤ੍ਮਾਰੂਪੀ ਆਧਾਰਮੇਂਸੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਹੋਨੇਵਾਲੀ ਜ੍ਞਾਨਪਰ੍ਯਾਯ ਸ੍ਵਪਰਕੋ ਜਾਨਤੀ ਹੈ . ਔਰ ਯਹ ਅਨੁਭਵ ਸਿਦ੍ਧ ਭੀ ਹੈ ਕਿ ਜ੍ਞਾਨ ਸ੍ਵਯਂ ਅਪਨੇਕੋ ਜਾਨਤਾ ਹੈ .
੬੨ਪ੍ਰਵਚਨਸਾਰ[ ਭਗਵਾਨਸ਼੍ਰੀਕੁਂਦਕੁਂਦ-
੩ਅਵਲਮ੍ਬਨ ਲੇਕਰ ਜ੍ਞੇਯਾਕਾਰਰੂਪਸੇ ਪਰਿਣਤਿ ਅਬਾਧਿਤਰੂਪਸੇ ਤਪਤੀ ਹੈ — ਪ੍ਰਤਾਪਵਂਤ ਵਰ੍ਤਤੀ ਹੈ .
੨.ਜ੍ਞਾਨਕੇ ਜ੍ਞੇਯਭੂਤ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਆਲਮ੍ਬਨ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਨਿਮਿਤ੍ਤ ਹੈਂ . ਯਦਿ ਜ੍ਞਾਨ ਜ੍ਞੇਯਕੋ ਨ ਜਾਨੇ ਤੋ ਜ੍ਞਾਨਕਾ ਜ੍ਞਾਨਤ੍ਵ ਕ੍ਯਾ ?
੩.ਜ੍ਞੇਯਕਾ ਜ੍ਞਾਨ ਆਲਮ੍ਬਨ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਨਿਮਿਤ੍ਤ ਹੈ . ਯਦਿ ਜ੍ਞੇਯ ਜ੍ਞਾਨਮੇਂ ਜ੍ਞਾਤ ਨ ਹੋ ਤੋ ਜ੍ਞੇਯਕਾ ਜ੍ਞੇਯਤ੍ਵ ਕ੍ਯਾ ?