ఇన్ద్రియజ్ఞానం నామ ఉపదేశాన్తఃకరణేన్ద్రియాదీని విరూపకారణత్వేనోపలబ్ధిసంస్కారాదీన్ పదార్థేషు కాలాన్తరితరామరావణాదిషు స్వభావాన్తరితభూతాదిషు తథైవాతిసూక్ష్మేషు పరచేతోవృత్తి- పుద్గలపరమాణ్వాదిషు చ న ప్రవర్తతే . కస్మాదితి చేత్ . ఇన్ద్రియాణాం స్థూలవిషయత్వాత్, తథైవ మూర్తవిషయత్వాచ్చ . తతః కారణాదిన్ద్రియజ్ఞానేన సర్వజ్ఞో న భవతి . తత ఏవ చాతీన్ద్రియజ్ఞానోత్పత్తికారణం రాగాదివికల్పరహితం స్వసంవేదనజ్ఞానం విహాయ పఞ్చేన్ద్రియసుఖసాధనభూతేన్ద్రియజ్ఞానే నానామనోరథవికల్ప- జాలరూపే మానసజ్ఞానే చ యే రతిం కుర్వన్తి తే సర్వజ్ఞపదం న లభన్తే ఇతి సూత్రాభిప్రాయః ..౪౦.. లక్షణ (-యథోక్తస్వరూప, ఊ పర కహా గయా జైసా) ౧గ్రాహ్యగ్రాహకసమ్బన్ధకా అసంభవ హై .
భావార్థ : — ఇన్ద్రియోంకే సాథ పదార్థకా (అర్థాత్ విషయీకే సాథ విషయకా) సన్నికర్ష సమ్బన్ధ హో తభీ (అవగ్రహ -ఈహా -అవాయ -ధారణారూప క్రమసే) ఇన్ద్రియ జ్ఞాన పదార్థకో జాన సకతా హై . నష్ట ఔర అనుత్పన్న పదార్థోంకే సాథ ఇన్ద్రియోంకా సన్నికర్ష -సమ్బన్ధ న హోనేసే ఇన్ద్రియ జ్ఞాన ఉన్హేం నహీం జాన సకతా . ఇసలియే ఇన్ద్రియజ్ఞాన హీన హై, హేయ హై ..౪౦..
అబ, ఐసా స్పష్ట కరతే హైం కి అతీన్ద్రియ జ్ఞానకే లియే జో జో కహా జాతా హై వహ (సబ) సంభవ హై : —
అన్వయార్థ : — [అప్రదేశం ] జో జ్ఞాన అప్రదేశకో, [సప్రదేశం ] సప్రదేశకో, [మూర్తం ] మూర్తకో, [అమూర్తః చ ] ఔర అమూర్తకో తథా [అజాతం ] అనుత్పన్న [చ ] ఔర [ప్రలయంగతం ] నష్ట [పర్యాయం ] పర్యాయకో [జానాతి ] జానతా హై, [తత్ జ్ఞానం ] వహ జ్ఞాన [అతీన్ద్రియం ] అతీన్ద్రియ [భణితమ్ ] కహా గయా హై ..౪౧..
టీకా : — ఇన్ద్రియజ్ఞాన ఉపదేశ, అన్తఃకరణ ఔర ఇన్ద్రియ ఇత్యాదికో
జే జాణతుం అప్రదేశనే, సప్రదేశ, మూర్త, అమూర్తనే, పర్యాయ నష్ట -అజాతనే, భాఖ్యుం అతీంద్రియ జ్ఞాన తే . ౪౧.
౧. ఇన్ద్రియగోచర పదార్థ గ్రాహ్య హై ఔర ఇన్ద్రియాఁ గ్రాహక హైం .