నిబన్ధనాః . అథ యః సర్వద్రవ్యపర్యాయనిబన్ధనానంతవిశేషవ్యాపిప్రతిభాసమయమహాసామాన్యరూప- మాత్మానం స్వానుభవప్రత్యక్షం న కరోతి స క థం ప్రతిభాసమయమహాసామాన్యవ్యాప్యప్రతిభాసమయానన్త- విశేషనిబన్ధనభూతసర్వద్రవ్యపర్యాయాన్ ప్రత్యక్షీకుర్యాత్ . ఏవమేతదాయాతి య ఆత్మానం న జానాతి స సర్వం న జానాతి . అథ సర్వజ్ఞానాదాత్మజ్ఞానమాత్మజ్ఞానాత్సర్వజ్ఞానమిత్యవతిష్ఠతే . ఏవం చ సతి జ్ఞానమయత్వేన స్వసంచేతకత్వాదాత్మనో జ్ఞాతృజ్ఞేయయోర్వస్తుత్వేనాన్యత్వే సత్యపి ప్రతిభాసప్రతిభాస్య- మానయోః స్వస్యామవస్థాయామన్యోన్యసంవలనేనాత్యన్తమశక్యవివేచనత్వాత్సర్వమాత్మని నిఖాతమివ ప్రతిభాతి . యద్యేవం న స్యాత్ తదా జ్ఞానస్య పరిపూర్ణాత్మసంచేతనాభావాత్ పరిపూర్ణస్యైకస్యాత్మనోపి జ్ఞానం న సిద్ధయేత్ ..౪౯.. అనన్తద్రవ్యసమూహాన్ కిధ సో సవ్వాణి జాణాది కథం స సర్వాన్ జానాతి జుగవం యుగపదేకసమయే, న కథమపీతి . తథా హి --ఆత్మలక్షణం తావజ్జ్ఞానం తచ్చాఖణ్డప్రతిభాసమయం సర్వజీవసాధారణం మహాసామాన్యమ్ . తచ్చ మహాసామాన్యం జ్ఞానమయానన్తవిశేషవ్యాపి . తే చ జ్ఞానవిశేషా అనన్తద్రవ్యపర్యాయాణాం విషయభూతానాం అనన్త విశేషోంమేం వ్యాప్త హోనేవాలే ప్రతిభాసమయ మహాసామాన్యరూప ఆత్మాకా స్వానుభవ ప్రత్యక్ష నహీం కరతా, వహ (పురుష) ప్రతిభాసమయ మహాసామాన్యకే ద్వారా ౧వ్యాప్య (-వ్యాప్య హోనే యోగ్య) జో ప్రతిభాసమయ అనన్త విశేష హై ఉనకీ నిమిత్తభూత సర్వ ద్రవ్య పర్యాయోంకో కైసే ప్రత్యక్ష కర సకేగా ? (నహీం కర సకేగా) ఇససే ఐసా ఫలిత హుఆ కి జో ఆత్మాకో నహీం జానతా వహ సబకో నహీం జానతా .

అబ, ఇససే ఐసా నిశ్చిత హోతా హై కి సర్వకే జ్ఞానసే ఆత్మాకా జ్ఞాన ఔర ఆత్మాకే జ్ఞానసే సర్వకా జ్ఞాన (హోతా హై); ఔర ఐసా హోనేసే, ఆత్మా జ్ఞానమయతాకే కారణ స్వసంచేతక హోనేసే, జ్ఞాతా ఔర జ్ఞేయకా వస్తురూపసే అన్యత్వ హోనే పర భీ ప్రతిభాస ఔర ప్రతిభాస్యమానకర అపనీ అవస్థామేం అన్యోన్య మిలన హోనేకే కారణ (జ్ఞాన ఔర జ్ఞేయ, ఆత్మాకీ – జ్ఞానకీ అవస్థామేం పరస్పర మిశ్రిత – ఏకమేకరూప హోనేసే) ఉన్హేం భిన్న కరనా అత్యన్త అశక్య హోనేసే మానో సబ కుఛ ఆత్మామేం ౨నిఖాత (ప్రవిష్ట) హో గయా హో ఇసప్రకార ప్రతిభాసిత హోతా హై — జ్ఞాత హోతా హై . (ఆత్మా జ్ఞానమయ హోనేసే వహ అపనేకో అనుభవ కరతా హై — జానతా హై, ఔర అపనేకో జాననేపర సమస్త జ్ఞేయ ఐసే జ్ఞాత హోతే హైం – మానోం వే జ్ఞానమేం స్థిత హీ హోం, క్యోంకి జ్ఞానకీ అవస్థామేంసే జ్ఞేయాకారోంకో భిన్న కరనా అశక్య హై .) యది ఐసా న హో తో (యది ఆత్మా సబకో న జానతా హో తో) జ్ఞానకే పరిపూర్ణ ఆత్మసంచేతనకా అభావ హోనేసే పరిపూర్ణ ఏక ఆత్మాకా భీ జ్ఞాన సిద్ధ న హో .

౮౪ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-

౧. జ్ఞాన సామాన్య వ్యాపక హై, ఔర జ్ఞాన విశేష -భేద వ్యాప్య హైం . ఉన జ్ఞానవిశేషోంకే నిమిత్త జ్ఞేయభూత సర్వ ద్రవ్య ఔర పర్యాయేం హైం .

౨. నిఖాత = ఖోదక ర భీతర గహరా ఉతర గయా హువా; భీతర ప్రవిష్ట హుఆ .