పత్తేపి న గృహ్యన్తే, తథావిధక్షయోపశమనశక్తేరసంభవాత్ . ఇన్ద్రియాణాం హి క్షయోపశమసంజ్ఞికాయాః
పరిచ్ఛేత్ర్యాః శక్తేరన్తరంగాయాః కాకాక్షితారకవత్ క్రమప్రవృత్తివశాదనేకతః ప్రకాశయితుమసమర్థత్వా-
త్సత్స్వపి ద్రవ్యేన్ద్రియద్వారేషు న యౌగపద్యేన నిఖిలేన్ద్రియార్థావబోధః సిద్ధయేత్, పరోక్షత్వాత్ ..౫౬..
నిశ్చినోతి — ఫాసో రసో య గంధో వణ్ణో సద్దో య పోగ్గలా హోంతి స్పర్శరసగన్ధవర్ణశబ్దాః పుద్గలా మూర్తా
భవన్తి . తే చ విషయాః . కేషామ్ . అక్ఖాణం స్పర్శనాదీన్ద్రియాణాం . తే అక్ఖా తాన్యక్షాణీన్ద్రియాణీ కర్తృణి
జుగవం తే ణేవ గేణ్హంతి యుగపత్తాన్ స్వకీయవిషయానపి న గృహ్ణన్తి న జానన్తీతి . అయమత్రాభిప్రాయః — యథా
సర్వప్రకారోపాదేయభూతస్యానన్తసుఖస్యోపాదానకారణభూతం కే వలజ్ఞానం యుగపత్సమస్తం వస్తు జానత్సత్ జీవస్య
సుఖకారణం భవతి, తథేదమిన్ద్రియజ్ఞానం స్వకీయవిషయేపి యుగపత్పరిజ్ఞానాభావాత్సుఖకారణం న భవతి ......౫౬......
౯౮ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
ఇన్ద్రియోంకే ద్వారా గ్రహణ హోనే యోగ్య (-జ్ఞాత హోనే యోగ్య), హైం . (కిన్తు) ఇన్ద్రియోంకే ద్వారా వే భీ
యుగపద్ (ఏక సాథ) గ్రహణ నహీం హోతే (-జాననేమేం నహీం ఆతే) క్యోంకి క్షయోపశమకీ
ఉసప్రకారకీ శక్తి నహీం హై . ఇన్ద్రియోంకే జో క్షయోపశమ నామకీ అన్తరంగ జ్ఞాతృశక్తి హై వహ
కౌవేకీ ఆఁఖకీ పుతలీకీ భాఁతి క్రమిక ప్రవృత్తివాలీ హోనేసే అనేకతః ప్రకాశకే లియే
(-ఏక హీ సాథ అనేక విషయోంకో జాననేకే లియే) అసమర్థ హై, ఇసలియే ద్రవ్యేన్ద్రియద్వారోంకే
విద్యమాన హోనే పర భీ సమస్త ఇన్ద్రియోంకే విషయోంకా (-విషయభూత పదార్థోంకా) జ్ఞాన ఏక హీ
సాథ నహీం హోతా, క్యోంకి ఇన్ద్రియ జ్ఞాన పరోక్ష హై .
భావార్థ : — కౌవేకీ దో ఆఁఖేం హోతీ హైం కిన్తు పుతలీ ఏక హీ హోతీ హై . కౌవేకో జిస
ఆఁఖసే దేఖనా హో ఉస ఆఁఖమేం పుతలీ ఆ జాతీ హై; ఉస సమయ వహ దూసరీ ఆఁఖసే నహీం దేఖ
సకతా . ఐసా హోనే పర భీ వహ పుతలీ ఇతనీ జల్దీ దోనోం ఆఁఖోంమేం ఆతీజాతీ హై కి లోగోంకో
ఐసా మాలూమ హోతా హై కి దోనోం ఆఁఖోంమేం దో భిన్న -భిన్న పుతలియాఁ హైం; కిన్తు వాస్తవమేం వహ ఏక
హీ హోతీ హై . ఐసీ హీ దశా క్షాయోపశమిక జ్ఞానకీ హై . ద్రవ్య -ఇన్ద్రియరూపీ ద్వార తో పాఁచ హైం, కిన్తు
క్షాయోపశమిక జ్ఞాన ఏక సమయ ఏక ఇన్ద్రియ ద్వారా హీ జాన సకతా హై; ఉస సమయ దూసరీ ఇన్ద్రియోంకే
ద్వారా కార్య నహీం హోతా . జబ క్షాయోపశమిక జ్ఞాన నేత్రకే ద్వారా వర్ణకో దేఖనేకా కార్య కరతా హై
తబ వహ శబ్ద, గంధ, రస యా స్పర్శకో నహీం జాన సకతా; అర్థాత్ జబ ఉస జ్ఞానకా ఉపయోగ నేత్రకే
ద్వారా వర్ణకే దేఖనేమేం లగా హోతా హై తబ కానమేం కౌనసే శబ్ద పడతే హైం యా నాకమేం కైసీ గన్ధ ఆతీ
హై ఇత్యాది ఖ్యాల నహీం రహతా . యద్యపి జ్ఞానకా ఉపయోగ ఏక విషయమేంసే దూసరేమేం అత్యన్త శీఘ్రతాసే
బదలతా హై, ఇసలియే స్థూలదృష్టిసే దేఖనేమేం ఐసా లగతా హై కి మానోం సభీ విషయ ఏక హీ సాథ
జ్ఞాత హోతే హోం, తథాపి సూక్ష్మ దృష్టిసే దేఖనే పర క్షాయోపశమిక జ్ఞాన ఏక సమయమేం ఏక హీ ఇన్ద్రియకే
ద్వారా ప్రవర్తమాన హోతా హుఆ స్పష్టతయా భాసిత హోతా హై . ఇసప్రకార ఇన్ద్రియాఁ అపనే విషయోంమేం భీ
క్రమశః ప్రవర్తమాన హోనేసే పరోక్షభూత ఇన్ద్రియజ్ఞాన హేయ హై ..౫౬..