యతః ఖలు జీవో ద్రవ్యత్వేనావస్థితోపి పర్యాయైరనవస్థితః, తతః ప్రతీయతే న కశ్చిదపి సంసారే స్వభావేనావస్థిత ఇతి . యచ్చాత్రానవస్థితత్వం తత్ర సంసార ఏవ హేతుః, తస్య మనుష్యాది- పర్యాయాత్మకత్వాత్ స్వరూపేణైవ తథావిధత్వాత్ . అథ యస్తు పరిణమమానస్య ద్రవ్యస్య పూర్వోత్తర- దశాపరిత్యాగోపాదానాత్మకః క్రియాఖ్యః పరిణామస్తత్సంసారస్య స్వరూపమ్ ..౧౨౦..

అథ పరిణామాత్మకే సంసారే కుతః పుద్గలశ్లేషో యేన తస్య మనుష్యాదిపర్యాయాత్మకత్వ- మిత్యత్ర సమాధానముపవర్ణయతి — ఆదా కమ్మమలిమసో పరిణామం లహది కమ్మసంజుత్తం .

తత్తో సిలిసది కమ్మం తమ్హా కమ్మం తు పరిణామో ..౧౨౧.. వ్యాఖ్యాతమిదానీం తస్యోపసంహారమాహ — తమ్హా దు ణత్థి కోఈ సహావసమవట్ఠిదో త్తి తస్మాన్నాస్తి కశ్చిత్స్వ- భావసమవస్థిత ఇతి . యస్మాత్పూర్వోక్తప్రకారేణ మనుష్యాదిపర్యాయాణాం వినశ్వరత్వం వ్యాఖ్యాతం తస్మాదేవ జ్ఞాయతే పరమానన్దైకలక్షణపరమచైతన్యచమత్కారపరిణతశుద్ధాత్మస్వభావవదవస్థితో నిత్యః కోపి నాస్తి . క్వ . సంసారే నిస్సంసారశుద్ధాత్మనో విపరీతే సంసారే . సంసారస్వరూపం కథయతి — సంసారో పుణ కిరియా సంసారః పునః క్రియా . నిష్క్రియనిర్వికల్పశుద్ధాత్మపరిణతేర్విసదృశీ మనుష్యాదివిభావపర్యాయపరిణతిరూపా క్రియా సంసార- స్వరూపమ్ . సా చ కస్య భవతి . సంసరమాణస్స జీవస్స విశుద్ధజ్ఞానదర్శనస్వభావముక్తాత్మనో విలక్షణస్య సంసరతః పరిభ్రమతః సంసారిజీవస్యేతి . తతః స్థితం మనుష్యాదిపర్యాయాత్మకః సంసార ఏవ వినశ్వరత్వే కారణమితి ..౧౨౦.. ఏవం శుద్ధాత్మనో భిన్నానాం కర్మజనితమనుష్యాదిపర్యాయాణాం వినశ్వరత్వకథనముఖ్యతయా

టీకా : — వాస్తవమేం జీవ ద్రవ్యపనేసే అవస్థిత హోనే పర భీ పర్యాయోంసే అనవస్థిత హై; ఇససే యహ ప్రతీత హోతా హై కి సంసారమేం కోఈ భీ స్వభావసే అవస్థిత నహీం హై (అర్థాత్ కిసీకా స్వభావ కేవల అవిచల — ఏకరూప రహనేవాలా నహీం హై ); ఔర యహాఁ జో అనవస్థితతా హై ఉసమేం సంసార హీ హేతు హై; క్యోంకి వహ (-సంసార) మనుష్యాదిపర్యాయాత్మక హై, కారణ కి వహ స్వరూపసే హీ వైసా హై, (అర్థాత్ సంసారకా స్వరూప హీ ఐసా హై ) ఉసమేం పరిణమన కరతే హుయే ద్రవ్యకా పూర్వోత్తరదశాకా త్యాగగ్రహణాత్మక ఐసా జో క్రియా నామకా పరిణామ హై వహ సంసారకా స్వరూప హై ..౧౨౦..

అబ పరిణామాత్మక సంసారమేం కిస కారణసే పుద్గలకా సంబంధ హోతా హై కి జిససే వహ (సంసార) మనుష్యాదిపర్యాయాత్మక హోతా హై ? — ఇసకా యహాఁ సమాధాన కరతే హైం : —

కర్మే మలిన జీవ కర్మసంయుత పామతో పరిణామనే, తేథీ కరమ బంధాయ ఛే; పరిణామ తేథీ కర్మ ఛే. ౧౨౧.

౨౩౮ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-