యో హి నామ సంసారనామాయమాత్మనస్తథావిధః పరిణామః స ఏవ ద్రవ్యకర్మశ్లేషహేతుః . అథ తథావిధపరిణామస్యాపి కో హేతుః . ద్రవ్యకర్మ హేతుః, తస్య ద్రవ్యకర్మసంయుక్తత్వేనైవోపలమ్భాత్ . ఏవం సతీతరేతరాశ్రయదోషః . న హి; అనాదిప్రసిద్ధద్రవ్యకర్మాభిసంబద్ధస్యాత్మనః ప్రాక్తనద్రవ్యకర్మణస్తత్ర హేతుత్వేనోపాదానాత్ . ఏవం కార్యకారణభూతనవపురాణద్రవ్యకర్మత్వాదాత్మనస్తథావిధపరిణామో గాథాచతుష్టయేన ద్వితీయస్థలం గతమ్ . అథ సంసారస్య కారణం జ్ఞానావరణాది ద్రవ్యకర్మ తస్య తు కారణం మిథ్యాత్వరాగాదిపరిణామ ఇత్యావేదయతి — ఆదా నిర్దోషిపరమాత్మా నిశ్చయేన శుద్ధబుద్ధైకస్వభావోపి వ్యవహారేణానాదికర్మబన్ధవశాత్ కమ్మమలిమసో కర్మమలీమసో భవతి . తథాభవన్సన్ కిం కరోతి . పరిణామం
అన్వయార్థ : — [కర్మమలీమసః ఆత్మా ] కర్మసే మలిన ఆత్మా [కర్మసంయుక్తం పరిణామం ] కర్మసంయుక్త పరిణామకో (-ద్రవ్యకర్మకే సంయోగసే హోనేవాలే అశుద్ధ పరిణామకో) [లభతే ] ప్రాప్త కరతా హై . [తతః ] ఉససే [కర్మ శ్లిష్యతి ] కర్మ చిపక జాతా హై (-ద్రవ్యకర్మకా బంధ హోతా హై ); [తస్మాత్ తు ] ఇసలియే [పరిణామః కర్మ ] పరిణామ వహ కర్మ హై ..౧౨౧..
టీకా : — ‘సంసార’ నామక జో యహ ఆత్మాకా తథావిధ (-ఉసప్రకారకా) పరిణామ హై వహీ ద్రవ్యకర్మకే చిపకనేకా హేతు హై . అబ, ఉస ప్రకారకే పరిణామకా హేతు కౌన హై ? (ఇసకే ఉత్తరమేం కహతే హైం కిః) ద్రవ్యకర్మ ఉసకా హేతు హై, క్యోంకి ౧ద్రవ్యకర్మకీ సంయుక్తతాసే హీ వహ దేఖా జాతా హై .
(శంకా : – ) ఐసా హోనేసే ౨ఇతరేతరాశ్రయదోష ఆయగా ! (సమాధాన : – ) నహీం ఆయగా; క్యోంకి అనాదిసిద్ధ ద్రవ్యకర్మకే సాథ సంబద్ధ ఐసే ఆత్మాకా జో పూర్వకా ౩ద్రవ్యకర్మ హై ఉసకా వహాఁ హేతురూపసే గ్రహణ (-స్వీకార) కియా గయా హై .
పర ఉసకా కారణ పునః ద్రవ్యకర్మ కహా హై, ఇసలియే శంకాకారకో శంకా హోతీ హై కి ఇస బాతమేం ఇతరేతరాశ్రయ దోష ఆతా హై .
౧. ద్రవ్యకర్మకే సంయోగసే హీ అశుద్ధ పరిణామ హోతే హైం, ద్రవ్యకర్మకే బినా వే కభీ నహీం హోతే; ఇసలియే ద్రవ్యకర్మ అశుద్ధ పరిణామకా కారణ హై .
౨. ఏక అసిద్ధ బాతకో సిద్ధ కరనేకే లియే దూసరీ అసిద్ధ బాతకా ఆశ్రయ లియా జాయ, ఔర ఫి ర ఉస దూసరీ బాతకో సిద్ధ కరనేకే లియే పహలీకా ఆశ్రయ లియా జాయ, – సో ఇస తర్క -దోషకో ఇతరేతరాశ్రయదోష కహా జాతా హై .
౩. నవీన ద్రవ్యకర్మకా కారణ అశుద్ధ ఆత్మపరిణామ హై, ఔర ఉస అశుద్ధ ఆత్మపరిణామకా కారణ వహకా వహీ (నవీన) ద్రవ్యకర్మ నహీం కిన్తు పహలేకా (పురానా) ద్రవ్యకర్మ హై; ఇసలియే ఇసమేం ఇతరేతరాశ్రయ దోష నహీం ఆతా .