అథ పరమార్థాదాత్మనో ద్రవ్యకర్మాకర్తృత్వముద్యోతయతి — పరిణామో సయమాదా సా పుణ కిరియ త్తి హోది జీవమయా .
ఆత్మపరిణామో హి తావత్స్వయమాత్మైవ, పరిణామినః పరిణామస్వరూపకర్తృత్వేన పరిణామా- దనన్యత్వాత్ . యశ్చ తస్య తథావిధః పరిణామః సా జీవమయ్యేవ క్రియా, సర్వద్రవ్యాణాం పరిణామ- లహది పరిణామం లభతే . కథంభూతమ్ కథంభూతమ్ . కమ్మసంజుత్తం కర్మరహితపరమాత్మనో విసద్రశకర్మసంయుక్తం మిథ్యాత్వ- రాగాదివిభావపరిణామం . తత్తో సిలిసది కమ్మం తతః పరిణామాత్ శ్లిష్యతి బధ్నాతి . కిమ్ . కర్మ . యది పునర్నిర్మలవివేకజ్యోతిఃపరిణామేన పరిణమతి తదా తు కర్మ ముఞ్చతి . తమ్హా కమ్మం తు పరిణామో తస్మాత్ కర్మ తు పరిణామః . యస్మాద్రాగాదిపరిణామేన కర్మ బధ్నాతి, తస్మాద్రాగాదివికల్పరూపో భావకర్మస్థానీయః సరాగపరిణామ ఏవ కర్మకారణత్వాదుపచారేణ కర్మేతి భణ్యతే . తతః స్థితం రాగాదిపరిణామః కర్మబన్ధ- కారణమితి ..౧౨౧.. అథాత్మా నిశ్చయేన స్వకీయపరిణామస్యైవ కర్తా, న చ ద్రవ్యకర్మణ ఇతి ప్రతిపాదయతి .
ఇసప్రకార నవీన ద్రవ్యకర్మ జిసకా కార్యభూత హై ఔర పురానా ద్రవ్యకర్మ జిసకా కారణభూత హై, ఐసా (ఆత్మాకా తథావిధ పరిణామ) హోనేసే ఆత్మాకా తథావిధ పరిణామ ఉపచారసే ద్రవ్యకర్మ హీ హై, ఔర ఆత్మా భీ అపనే పరిణామకా కర్త్తా హోనేసే ద్రవ్యకర్మకా కర్త్తా భీ ఉపచారసే హై ..౧౨౧..
అబ, పరమార్థసే ఆత్మాకే ద్రవ్యకర్మకా అకర్తృత్వ ప్రకాశిత కరతే హైం : —
అన్వయార్థ : — [పరిణామః ] పరిణామ [స్వయమ్ ] స్వయం [ఆత్మా ] ఆత్మా హై, [సా పునః ] ఔర వహ [జీవమయీ క్రియా ఇతి భవతి ] జీవమయ క్రియా హై; [క్రియా ] క్రియాకో [కర్మ ఇతి మతా ] కర్మ మానా గయా హై; [తస్మాత్ ] ఇసలియే ఆత్మా [కర్మణః కర్తా తు న ] ద్రవ్యకర్మకా కర్త్తా తో నహీం హై ..౧౨౨..
టీకా : — ప్రథమ తో ఆత్మాకా పరిణామ వాస్తవమేం స్వయం ఆత్మా హీ హై, క్యోంకి పరిణామీ
పరిణామ పోతే జీవ ఛే, నే ఛే క్రియా ఏ జీవమయీ; కిరియా గణీ ఛే కర్మ; తేథీ కర్మనో కర్తా నథీ. ౧౨౨.
౨౪౦ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-