లక్షణక్రియాయా ఆత్మమయత్వాభ్యుపగమాత్ . యా చ క్రియా సా పునరాత్మనా స్వతన్త్రేణ ప్రాప్యత్వాత్కర్మ . తతస్తస్య పరమార్థాదాత్మా ఆత్మపరిణామాత్మకస్య భావకర్మణ ఏవ కర్తా, న తు పుద్గలపరిణామాత్మకస్య ద్రవ్యకర్మణః . అథ ద్రవ్యకర్మణః కః కర్తేతి చేత్ . పుద్గలపరిణామో హి తావత్స్వయం పుద్గల ఏవ, పరిణామినః పరిణామస్వరూపకర్తృత్వేన పరిణామాదనన్యత్వాత్ . యశ్చ తస్య తథావిధః పరిణామః సా పుద్గలమయ్యేవ క్రియా, సర్వ- ద్రవ్యాణాం పరిణామలక్షణక్రియాయా ఆత్మమయత్వాభ్యుపగమాత్ . యా చ క్రియా సా పునః పుద్గలేన స్వతన్త్రేణ ప్రాప్యత్వాత్కర్మ . తతస్తస్య పరమార్థాత్ పుద్గల ఆత్మపరిణామాత్మకస్య అథవా ద్వితీయపాతనికా – శుద్ధపారిణామికపరమభావగ్రాహకేణ శుద్ధనయేన యథైవాకర్తా తథైవాశుద్ధనయేనాపి సాంఖ్యేన యదుక్తం తన్నిషేధార్థమాత్మనో బన్ధమోక్షసిద్ధయర్థం కథంచిత్పరిణామిత్వం వ్యవస్థాపయతీతి పాతనికాద్వయం మనసి సంప్రధార్య సూత్రమిదం నిరూపయతి — పరిణామో సయమాదా పరిణామః స్వయమాత్మా, ఆత్మ- పరిణామస్తావదాత్మైవ . కస్మాత్ . పరిణామపరిణామినోస్తన్మయత్వాత్ . సా పుణ కిరియ త్తి హోది సా పునః క్రియేతి భవతి, స చ పరిణామః క్రియా పరిణతిరితి భవతి . కథంభూతా . జీవమయా జీవేన నిర్వృత్తత్వాజ్జీవమయీ . కిరియా కమ్మ త్తి మదా జీవేన స్వతన్త్రేణ స్వాధీనేన శుద్ధాశుద్ధోపాదానకారణభూతేన ప్రాప్యత్వాత్సా క్రియా కర్మేతి మతా సంమతా . కర్మశబ్దేనాత్ర యదేవ చిద్రూపం జీవాదభిన్నం భావకర్మసంజ్ఞం నిశ్చయకర్మ తదేవ గ్రాహ్యమ్ . తస్యైవ కర్తా జీవః . తమ్హా కమ్మస్స ణ దు కత్తా తస్మాద్ద్రవ్యకర్మణో న కర్తేతి . అత్రైతదాయాతి – యద్యపి కథంచిత్ పరిణామిత్వే సతి జీవస్య కర్తృత్వం జాతం తథాపి నిశ్చయేన స్వకీయ- పరిణామానామేవ కర్తా, పుద్గలకర్మణాం వ్యవహారేణేతి . తత్ర తు యదా శుద్ధోపాదానకారణరూపేణ శుద్ధోపయోగేన పరిణామకే స్వరూపకా కర్త్తా హోనేసే పరిణామసే అనన్య హై; ఔర జో ఉసకా (-ఆత్మాకా) తథావిధ పరిణామ హై వహ జీవమయీ హీ క్రియా హై, క్యోంకి సర్వ ద్రవ్యోంకీ పరిణామలక్షణక్రియా ఆత్మమయతా (నిజమయతా) సే స్వీకార కీ గఈ హై; ఔర ఫి ర, జో (జీవమయీ) క్రియా హై వహ ఆత్మాకే ద్వారా స్వతంత్రతయా ౧ప్రాప్య హోనేసే కర్మ హై . ఇసలియే పరమార్థతః ఆత్మా అపనే పరిణామస్వరూప భావకర్మకా హీ కర్త్తా హై; కిన్తు పుద్గలపరిణామస్వరూప ద్రవ్యకర్మకా నహీం .

అబ యహాఁ ఐసా ప్రశ్న హోతా హై కి ‘(జీవ భావకర్మకా హీ కర్త్తా హై తబ ఫి ర) ద్రవ్యకర్మకా కర్త్తా కౌన హై ?’ ఇసకా ఉత్తర ఇసప్రకార హై : — ప్రథమ తో పుద్గలకా పరిణామ వాస్తవమేం స్వయం పుద్గల హీ హై, క్యోంకి పరిణామీ పరిణామకే స్వరూపకా కర్త్తా హోనేసే పరిణామసే అనన్య హై; ఔర జో ఉసకా (-పుద్గలకా) తథావిధి పరిణామ హై వహ పుద్గలమయీ హీ క్రియా హై, క్యోంకి సర్వ ద్రవ్యోంకీ పరిణామస్వరూప క్రియా నిజమయ హోతీ హై, ఐసా స్వీకార కియా గయా హై; ఔర ఫి ర, జో (పుద్గలమయీ) క్రియా హై వహ పుద్గలకే ద్వారా స్వతంత్రతయా ప్రాప్య హోనేసే కర్మ హై . ఇసలియే పరమార్థతః పుద్గల అపనే పరిణామస్వరూప ఉస ద్రవ్యకర్మకా హీ కర్త్తా హై, కిన్తు ప్ర. ౩౧

౧. ప్రాప్య = ప్రాప్త హోనే యోగ్య, (జో స్వతంత్రపనే కరే సో కర్తా హై; ఔర క ర్త్తా జిసే ప్రాప్త కరే సో కర్మ హై .)