ద్రవ్యకర్మణ ఏవ కర్తా, న త్వాత్మపరిణామాత్మక స్య భావకర్మణః . తత ఆత్మాత్మస్వరూపేణ పరిణమతి, న పుద్గలస్వరూపేణ పరిణమతి ..౧౨౨.. అథ కిం తత్స్వరూపం యేనాత్మా పరిణమతీతి తదావేదయతి — పరిణమది చేదణాఏ ఆదా పుణ చేదణా తిధాభిమదా .
యతో హి నామ చైతన్యమాత్మనః స్వధర్మవ్యాపకత్వం తతశ్చేతనైవాత్మనః స్వరూపం, తయా పరిణమతి తదా మోక్షం సాధయతి, అశుద్ధోపాదానకారణేన తు బన్ధమితి . పుద్గలోపి జీవవన్నిశ్చయేన స్వకీయపరిణామానామేవ కర్తా, జీవపరిణామానాం వ్యవహారేణేతి ..౧౨౨.. ఏవం రాగాదిపరిణామాః కర్మబన్ధ- కారణం, తేషామేవ కర్తా జీవ ఇతికథనముఖ్యతయా గాథాద్వయేన తృతీయస్థలం గతమ్ . అథ యేన పరిణామేనాత్మా పరిణమతి తం పరిణామం కథయతి — పరిణమది చేదణాఏ ఆదా పరిణమతి చేతనయా కరణభూతయా . స కః . ఆత్మా . యః కోప్యాత్మనః శుద్ధాశుద్ధపరిణామః స సర్వోపి చేతనాం న త్యజతి ఇత్యభిప్రాయః . పుణ చేదణా తిధాభిమదా సా సా చేతనా పునస్త్రిధాభిమతా . కుత్ర కుత్ర . ణాణే జ్ఞానవిషయే కమ్మే కర్మవిషయే ఫలమ్మి ఆత్మాకే పరిణామస్వరూప భావకర్మకా నహీం .
ఇససే (ఐసా సమఝనా చాహియే కి) ఆత్మా ఆత్మస్వరూప పరిణమిత హోతా హై, పుద్గలస్వరూప పరిణమిత నహీం హోతా ..౧౨౨..
అబ, యహ కహతే హైం కి వహ కౌనసా స్వరూప హై జిసరూప ఆత్మా పరిణమిత హోతా హై ? : –
అన్వయార్థ : — [ఆత్మా ] ఆత్మా [చేతనతయా ] చేతనారూపే [పరిణమతి ] పరిణమిత హోతా హై . [పునః ] ఔర [చేతనా ] చేతనా [త్రిధా అభిమతా ] తీన ప్రకారసే మానీ గయీ హై; [పునః ] ఔర [సా ] వహ [జ్ఞానే ] జ్ఞానసంబంధీ, [కర్మణి ] కర్మసంబంధీ [వా ] అథవా [కర్మణః ఫలే ] కర్మఫల సంబంధీ — [భణితా ] ఐసీ కహీ గయీ హై ..౧౨౩..
టీకా : — జిససే చైతన్య వహ ఆత్మాకా ౧స్వధర్మవ్యాపకపనా హై, ఉససే చేతనా హీ
తే జ్ఞానవిషయక, కర్మవిషయక, కర్మఫ ళవిషయక కహీ. ౧౨౩.
౨౪౨ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
౧. స్వధర్మవ్యాపకపనా = నిజధర్మోంమేం వ్యాపకపనా .