ఖల్వాత్మా పరిణమతి . యః కశ్చనాప్యాత్మనః పరిణామః స సర్వోపి చేతనాం నాతివర్తత ఇతి తాత్పర్యమ్ . చేతనా పునర్జ్ఞానకర్మక ర్మఫలత్వేన త్రేధా . తత్ర జ్ఞానపరిణతిర్జ్ఞానచేతనా, కర్మపరిణతిః కర్మచేతనా, కర్మఫలపరిణతిః కర్మఫలచేతనా ..౧౨౩..
ణాణం అట్ఠవియప్పో కమ్మం జీవేణ జం సమారద్ధం .
వా ఫలే వా . కస్య ఫలే . కమ్మణో కర్మణః . భణిదా భణితా కథితేతి . జ్ఞానపరిణతిః జ్ఞానచేతనా అగ్రే వక్ష్యమాణా, కర్మపరిణతిః క ర్మచేతనా, క ర్మఫలపరిణతిః కర్మఫలచేతనేతి భావార్థః ..౧౨౩.. అథ జ్ఞానకర్మకర్మఫలరూపేణ త్రిధా చేతనాం విశేషేణ విచారయతి — ణాణం అట్ఠవియప్పం జ్ఞానం మత్యాదిభేదేనాష్టవికల్పం భవతి . అథవా పాఠాన్తరమ్ — ణాణం అట్ఠవియప్పో జ్ఞానమర్థవికల్పః . తథాహి — అర్థః పరమాత్మాదిపదార్థః, అనన్తజ్ఞానసుఖాదిరూపోహమితి రాగాద్యాస్రవాస్తు మత్తో భిన్నా ఇతి స్వపరాకారావభాసేనాదర్శ ఇవార్థ- ఆత్మాకా స్వరూప హై; ఉస రూప (చేతనారూప) వాస్తవమేం ఆత్మా పరిణమిత హోతా హై . ఆత్మాకా జో కుఛ భీ పరిణామ హో వహ సబ హీ చేతనాకా ఉల్లంఘన నహీం కరతా, (అర్థాత్ ఆత్మాకా కోఈ భీ పరిణామ చేతనాకో కించిత్మాత్ర భీ నహీం ఛోడతా — బినా చేతనాకే బిలకుల నహీం హోతా) — ఐసా తాత్పర్య హై . ఔర చేతనా జ్ఞానరూప, కర్మరూప ఔర కర్మఫలరూపసే తీన ప్రకారకీ హై . ఉసమేం జ్ఞానపరిణతి (జ్ఞానరూపసే పరిణతి) వహ జ్ఞానచేతనా, కర్మ పరిణతి వహ కర్మచేతనా ఔర కర్మఫలపరిణతి వహ కర్మఫలచేతనా హై ..౧౨౩.. అబ జ్ఞాన, కర్మ ఔర కర్మఫలకా స్వరూప వర్ణన కరతే హైం : —
అన్వయార్థ* : — [అర్థవికల్పః ] అర్థవికల్ప (అర్థాత్ స్వ -పర పదార్థోంకా భిన్నతాపూర్వక యుగపత్ అవభాసన) [జ్ఞానం ] వహ జ్ఞాన హై; [జీవేన ] జీవకే ద్వారా [యత్ సమారబ్ధం ] జో కియా జా రహా హో [కర్మ ] వహ కర్మ హై, [తద్ అనేకవిధం ] వహ అనేక ప్రకారకా హై; [సౌఖ్యం వా దుఃఖం వా ] సుఖ అథవా దుఃఖ [ఫలం ఇతి భణితమ్ ] వహ కర్మఫల కహా గయా హై ..౧౨౪.. ఛే ‘జ్ఞాన’ అర్థవికల్ప, నే జీవథీ కరాతుం ‘కర్మ’ ఛే,