అర్థవికల్పస్తావత్ జ్ఞానమ్ . తత్ర కః ఖల్వర్థః . స్వపరవిభాగేనావస్థితం విశ్వమ్ . వికల్పస్తదాకారావభాసనమ్ . యస్తు ముకురున్దహృదయాభోగ ఇవ యుగపదవభాసమానస్వపరాకారోర్థ- వికల్పస్తద్ జ్ఞానమ్ . క్రియమాణమాత్మనా కర్మ, క్రియమాణః ఖల్వాత్మనా ప్రతిక్షణం తేన తేన భావేన భవతా యః తద్భావః స ఏవ కర్మాత్మనా ప్రాప్యత్వాత్ . తత్త్వేకవిధమపి ద్రవ్యకర్మోపాధిసన్నిధి- సద్భావాసద్భావాభ్యామనేకవిధమ్ . తస్య కర్మణో యన్నిష్పాద్యం సుఖదుఃఖం తత్కర్మఫలమ్ . తత్ర ద్రవ్యకర్మోపాధిసాన్నిధ్యాసద్భావాత్కర్మ తస్య ఫలమనాకులత్వలక్షణం ప్రకృతిభూతం సౌఖ్యం, యత్తు ద్రవ్యకర్మోపాధిసాన్నిధ్యసద్భావాత్కర్మ తస్య ఫలం సౌఖ్యలక్షణాభావాద్వికృతిభూతం దుఃఖమ్ . ఏవం జ్ఞానకర్మకర్మఫలస్వరూపనిశ్చయః ..౧౨౪.. పరిచ్ఛిత్తిసమర్థో వికల్పః వికల్పలక్షణముచ్యతే . స ఏవ జ్ఞానం జ్ఞానచేతనేతి . కమ్మం జీవేణ జం సమారద్ధం కర్మ జీవేన యత్సమారబ్ధమ్ . బుద్ధిపూర్వకమనోవచనకాయవ్యాపారరూపేణ జీవేన యత్సమ్యక్కర్తృమారబ్ధం తత్కర్మ
టీకా : — ప్రథమ తో, అర్థవికల్ప వహ జ్ఞాన హై . వహాఁ, అర్థ క్యా హై ? స్వ -పరకే విభాగపూర్వక అవస్థిత ౧విశ్వ వహ అర్థ హై . ఉసకే ఆకారోంకా ౨అవభాసన వహ వికల్ప హై . ఔర దర్పణకే నిజ విస్తారకీ భాఁతి (అర్థాత్ జైసే దర్పణకే నిజ విస్తారమేం స్వ ఔర పర ఆకార ఏక హీ సాథ ప్రకాశిత హోతే హైం, ఉసీప్రకార) జిసమేం ఏక హీ సాథ స్వ -పరాకార అవభాసిత హోతే హైం, ఐసా అర్థవికల్ప వహ జ్ఞాన హై .
జో ఆత్మాకే ద్వారా కియా జాతా హై వహ కర్మ హై . ప్రతిక్షణ ఉస -ఉస భావసే హోతా హుఆ ఆత్మాకే ద్వారా వాస్తవమేం కియా జానేవాలా జో ఉసకా భావ హై వహీ, ఆత్మాకే ద్వారా ౩ప్రాప్య హోనేసే కర్మ హై . ఔర వహ (కర్మ) ఏక ప్రకారకా హోనే పర భీ, ద్రవ్యకర్మరూప ఉపాధికీ నికటతాకే సద్భావ ఔర అసద్భావకే కారణ అనేక ప్రకారకా హై .
ఉస కర్మసే ఉత్పన్న కియా జానేవాలా సుఖ -దుఃఖ వహ కర్మఫల హై . వహాఁ, ద్రవ్యకర్మరూప ఉపాధికీ నికటతాకే అసద్భావకే కారణ జో కర్మ హోతా హై, ఉసకా ఫల అనాకులత్వలక్షణ హై, ఉసకా ఫల ౫వికృతి – (వికార) భూత దుఃఖ హై, క్యోంకి వహాఁ సుఖకే లక్షణకా అభావ హై .
ఇస ప్రకార జ్ఞాన, కర్మ ఔర కర్మఫలకా స్వరూప నిశ్చిత హుఆ .
౨౪౪ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
౪ప్రకృతిభూత సుఖ హై; ఔర ద్రవ్యకర్మరూప ఉపాధికీ నికటతాకే సద్భావకే కారణ జో కర్మ హోతా
౧. విశ్వ = సమస్త పదార్థ — ద్రవ్య -గుణ -పర్యాయ . (పదార్థోంమేం స్వ ఔర పర ఐసే దో విభాగ హైం . జో జాననేవాలే ఆత్మాకా అపనా హో వహ స్వ హై, ఔర దూసరా సబ, పర హై .)
౨. అవభాసన = అవభాసన; ప్రకాశన; జ్ఞాత హోనా; ప్రగట హోనా .
౩. ఆత్మా అపనే భావకో ప్రాప్త కరతా హై, ఇసలియే వహ భావ హీ ఆత్మాకా కర్మ హై .
౪. ప్రకృతిభూత = స్వభావభూత . (సుఖ స్వభావభూత హై .)
౫. వికృతిభూత = వికారభూత (దుఃఖ వికారభూత హై, స్వభావభూత నహీం హై .)