ఆత్మా హి తావత్పరిణామాత్మైవ, పరిణామః స్వయమాత్మేతి స్వయముక్తత్వాత్ . పరిణామస్తు చేతనాత్మకత్వేన జ్ఞానం కర్మ కర్మఫలం వా భవితుం శీలః, తన్మయత్వాచ్చేతనాయాః . తతో జ్ఞానం కర్మ కర్మఫలం చాత్మైవ . ఏవం హి శుద్ధద్రవ్యనిరూపణాయాం పరద్రవ్యసంపర్కాసంభవాత్పర్యాయాణాం ద్రవ్యాన్తః- ప్రలయాచ్చ శుద్ధద్రవ్య ఏవాత్మావతిష్ఠతే ..౧౨౫..
అథైవమాత్మనో జ్ఞేయతామాపన్నస్య శుద్ధత్వనిశ్చయాత్ జ్ఞానతత్త్వసిద్ధౌ శుద్ధాత్మతత్త్వోపలమ్భో వ్యమ్ ..౧౨౪.. అథ జ్ఞానకర్మకర్మఫలాన్యభేదనయేనాత్మైవ భవతీతి ప్రజ్ఞాపయతి — అప్పా పరిణామప్పా ఆత్మా భవతి . కథంభూతః . పరిణామాత్మా పరిణామస్వభావః . కస్మాదితి చేత్ ‘పరిణామో సయమాదా’ ఇతి పూర్వం స్వయమేవ భణితత్వాత్ . పరిణామః కథ్యతే — పరిణామో ణాణకమ్మఫలభావీ పరిణామో భవతి . కింవిశిష్టః . జ్ఞానకర్మకర్మఫలభావీ; జ్ఞానకర్మకర్మఫలరూపేణ భవితుం శీల ఇత్యర్థః . తమ్హా యస్మాదేవం తస్మాత్కారణాత్ . ణాణం పూర్వసూత్రోక్తా జ్ఞానచేతనా . కమ్మం తత్రైవౌక్తలక్షణా కర్మచేతనా . ఫలం చ పూర్వోక్తలక్షణఫలచేతనా చ . ఆదా ముణేదవ్వో ఇయం చేతనా త్రివిధాప్యభేదనయేనాత్మైవ మన్తవ్యో జ్ఞాతవ్య ఇతి . ఏతావతా కిముక్తం భవతి . త్రివిధచేతనాపరిణామేన పరిణామీ సన్నాత్మా కిం కరోతి . నిశ్చయరత్నత్రయాత్మకశుద్ధపరిణామేన మోక్షం సాధయతి, శుభాశుభాభ్యాం పునర్బన్ధమితి ..౧౨౫.. ఏవం త్రివిధచేతనాకథనముఖ్యతయా గాథాత్రయేణ చతుర్థ- స్థలం గతమ్ . అథ సామాన్యజ్ఞేయాధికారసమాప్తౌ పూర్వోక్తభేదభావనాయాః శుద్ధాత్మప్రాప్తిరూపం ఫలం దర్శయతి — కర్మ ఫలం చ ] జ్ఞాన, కర్మ ఔర కర్మఫల [ఆత్మా జ్ఞాతవ్యః ] ఆత్మా హై ఐసా సమఝనా ..౧౨౫..
టీకా : — ప్రథమ తో ఆత్మా వాస్తవమేం పరిణామస్వరూప హీ హై, క్యోంకి ‘పరిణామ స్వయం ఆత్మా హై’ ఐసా (౧౧౨వీం గాథామేం భగవత్ కున్దకున్దాచార్యదేవనే) స్వయం కహా హై; తథా పరిణామ చేతనాస్వరూప హోనేసే జ్ఞాన, కర్మ ఔర కర్మఫలరూప హోనేకే స్వభావవాలా హై, క్యోంకి చేతనా తన్మయ (జ్ఞానమయ, కర్మమయ అథవా కర్మఫలమయ) హోతీ హై . ఇసలియే జ్ఞాన, కర్మ కర్మఫల ఆత్మా హీ హై .
ఇసప్రకార వాస్తవమేం శుద్ధద్రవ్యకే నిరూపణమేం పరద్రవ్యకే సంపర్కకా (సమ్బన్ధ; సంగ) అసంభవ హోనేసే ఔర పర్యాయేం ద్రవ్యకే భీతర ౧ప్రలీన హో జానేసే ఆత్మా శుద్ధద్రవ్య హీ రహతా హై ..౧౨౫..
అబ, ఇసప్రకార ౨జ్ఞేయపనేకో ప్రాప్త ఆత్మాకీ శుద్ధతాకే నిశ్చయసే జ్ఞానతత్త్వకీ సిద్ధి హోనే పర శుద్ధ ఆత్మతత్త్వకీ ఉపలబ్ధి (-అనుభవ, ప్రాప్తి) హోతీ హై; ఇసప్రకార ఉసకా అభినన్దన కరతే హుఏ (అర్థాత్ ఆత్మాకీ శుద్ధతాకే నిర్ణయకీ ప్రశంసా కరతే హుఏ — ధన్యవాద దేతే హుఏ), ద్రవ్యసామాన్యకే వర్ణనకా ఉపసంహార కరతే హైం : —
౨౪౬ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
౧. ప్రలీన హో జానా = అత్యంత లీన హో జానా; మగ్న హో జానా; డూబ జానా; అదృశ్య హో జానా .
౨. జ్ఞేయపనేకో ప్రాప్త = జ్ఞేయభూత . (ఆత్మా జ్ఞానరూప భీ ఔర జ్ఞేయరూప భీ హై, ఇస జ్ఞేయతత్త్వ -ప్రజ్ఞాపన అధికారమేం యహాఁ ద్రవ్య సామాన్యకా నిరూపణ కియా జా రహా హై; ఉసమేం ఆత్మా జ్ఞేయభూతరూపసే సమావిష్ట హుఆ హై .)