క్రియాభావవత్త్వేన కేవలభావవత్త్వేన చ ద్రవ్యస్యాస్తి విశేషః . తత్ర భావవన్తౌ క్రియావన్తౌ చ పుద్గలజీవౌ, పరిణామాద్భేదసంఘాతాభ్యాం చోత్పద్యమానావతిష్ఠమానభజ్యమానత్వాత్ . శేషద్రవ్యాణి తు భావవన్త్యేవ, పరిణామాదేవోత్పద్యమానావతిష్ఠమానభజ్యమానత్వాదితి నిశ్చయః . తత్ర పరిణామ- మాత్రలక్షణో భావః, పరిస్పన్దనలక్షణా క్రియా . తత్ర సర్వాణ్యపి ద్రవ్యాణి పరిణామస్వభావత్వాత్ పరిణామేనోపాత్తాన్వయవ్యతిరేకాణ్యవతిష్ఠమానోత్పద్యమానభజ్యమానాని భావవన్తి భవన్తి . పుద్గలాస్తు పరిస్పన్దస్వభావత్వాత్పరిస్పన్దేన భిన్నాః సంఘాతేన, సంహతాః పునర్భేదేనోత్పద్యమానావ- తిష్ఠమానభజ్యమానాః క్రియావన్తశ్చ భవన్తి . తథా జీవా అపి పరిస్పన్దస్వభావత్వాత్పరిస్పన్దేన ప్రతిసమయపరిణతిరూపా అర్థపర్యాయా భణ్యన్తే . యదా జీవోనేన శరీరేణ సహ భేదం వియోగం త్యాగం కృత్వా భవాన్తరశరీరేణ సహ సంఘాతం మేలాపకం కరోతి తదా విభావవ్యఞ్జనపర్యాయో భవతి, తస్మాదేవ భవాన్తరసంక్రమణాత్సక్రియత్వం భణ్యతే . పుద్గలానాం తథైవ వివక్షితస్కన్ధవిఘటనాత్సక్రియత్వేన స్కన్ధాన్తర- సంయోగే సతి విభావవ్యఞ్జనపర్యాయో భవతి . ముక్తజీవానాం తు నిశ్చయరత్నత్రయలక్షణేన పరమకారణసమయ- సారసంజ్ఞేన నిశ్చయమోక్షమార్గబలేనాయోగిచరమసమయే నఖకేశాన్విహాయ పరమౌదారికశరీరస్య విలీయమాన- రూపేణ వినాశే సతి కేవలజ్ఞానాద్యనన్తచతుష్టయవ్యక్తిలక్షణేన పరమకార్యసమయసారరూపేణ స్వభావవ్యఞ్జన- పర్యాయేణ కృత్వా యోసావుత్పాదః స భేదాదేవ భవతి, న సంఘాతాత్ . కస్మాదితి చేత్ శరీరాన్తరేణ సహ
టీకా : — కోఈ ద్రవ్య ‘భావ’ తథా ‘క్రియావాలే’ హోనేసే ఔర కోఈ ద్రవ్య కేవల ‘భావ’ వాలే హోనేసే, – ఇస అపేక్షాసే ద్రవ్యకా విశేష (భేద) హై . వహాఁ పుద్గల తథా జీవ (౧) భావవాలే తథా (౨) క్రియావాలే హైం, క్యోంకి (౧) పరిణామ ద్వారా తథా (౨) సంఘాత ఔర భేదకే ద్వారా వే ఉత్పన్న హోతే హైం, టికతే హైం ఔర నష్ట హోతే హైం . శేష ద్రవ్య తో భావవాలే హీ హైం, క్యోంకి వే పరిణామకే ద్వారా హీ ఉత్పన్న హోతే హైం, టికతే హై ఔర నష్ట హోతే హైం — ఐసా నిశ్చయ హై .
ఉసమేం, ‘భావ’కా లక్షణ పరిణామమాత్ర హై; ‘క్రియా’ కా లక్షణ పరిస్పంద (-కమ్పన) హై . వహాఁ సమస్త హీ ద్రవ్య భావవాలే హైం, క్యోంకి పరిణామస్వభావవాలే హోనేసే పరిణామకే ద్వారా ౧అన్వయ ఔర వ్యతిరేకోంకో ప్రాప్త హోతే హుఏ వే ఉత్పన్న హోతే హైం, టికతే హైం ఔర నష్ట హోతే హైం . పుద్గల తో (భావవాలే హోనేకే అతిరిక్త) క్రియావాలే భీ హోతే హైం, క్యోంకి పరిస్పందస్వభావవాలే హోనేసే పరిస్పందకే ద్వారా ౨పృథక్ పుద్గల ఏకత్రిత హో జాతే హైం, ఇసలియే ఔర ఏకత్రిత – మిలే హుఏ పుద్గల పునః పృథక్ హో జాతే హైం, ఇసలియే (ఇస అపేక్షాసే) వే ఉత్పన్న హోతే హైం, టికతే హైం ఔర నష్ట హోతే హైం . తథా జీవ భీ భావవాలే హోనేకే అతిరిక్త) క్రియావాలే భీ హోతే హైం, క్యోంకి
౨౫౬ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
౧. అన్వయ, స్థాయీపనేకో ఔర వ్యతిరేక, ఉత్పాద తథా వ్యయపనేకో బతలాతే హైం .
౨. పృథక్ పుద్గల కంపనకే ద్వారా ఏకత్రిత హోతే హైం . వహాఁ వే భిన్నపనేసే నష్ట హుఏ, పుద్గలపనేసే టికే ఔర ఏకత్రపనేసే ఉత్పన్న హుఏ .