పర్యాయత్వే శబ్దస్య పృథివీస్కన్ధస్యేవ స్పర్శనాదీన్ద్రియవిషయత్వమ్; అపాం ఘ్రాణేన్ద్రియావిషయత్వాత్, జ్యోతిషో ఘ్రాణరసనేన్ద్రియావిషయత్వాత్, మరుతో ఘ్రాణరసనచక్షురిన్ద్రియావిషయత్వాచ్చ . న చాగన్ధా- గన్ధరసాగన్ధరసవర్ణాః ఏవమప్జ్యోతిర్మారుతః, సర్వపుద్గలానాం స్పర్శాదిచతుష్కోపేతత్వాభ్యుపగమాత్; వ్యక్తస్పర్శాదిచతుష్కానాం చ చన్ద్రకాన్తారణియవానామారమ్భకైరేవ పుద్గలైరవ్యక్తగన్ధావ్యక్తగన్ధరసా- వ్యక్తగన్ధరసవర్ణానామప్జ్యోతిరుదరమరుతామారమ్భదర్శనాత్ . న చ క్వచిత్కస్యచిత్ గుణస్య వ్యక్తా- పౌద్గలః . యథా జీవస్య నరనారకాదివిభావపర్యాయాః తథాయం శబ్దః పుద్గలస్య విభావపర్యాయో, న చ గుణః . కస్మాత్ . గుణస్యావినశ్వరత్వాత్, అయం చ వినశ్వరో . నైయాయికమతానుసారీ కశ్చిద్వదత్యాకాశ- గుణోయం శబ్దః . పరిహారమాహ – ఆకాశగుణత్వే సత్యమూర్తో భవతి . అమూర్తశ్చ శ్రవణేన్ద్రియవిషయో న భవతి, దృశ్యతే చ శ్రవణేన్ద్రియవిషయత్వమ్ . శేషేన్ద్రియవిషయః కస్మాన్న భవతీతి చేత్ —

ఔర ‘‘యది శబ్ద పుద్గలకీ పర్యాయ హో తో వహ పృథ్వీస్కంధకీ భాఁతి స్పర్శనాదిక ఇద్రియోంకా విషయ హోనా చాహియే, అర్థాత్ జైసే పృథ్వీస్కంధరూప పుద్గలపర్యాయ సర్వ ఇన్ద్రియోంసే జ్ఞాత హోతీ హై ఉసీప్రకార శబ్దరూప పుద్గలపర్యాయ భీ సభీ ఇన్ద్రియోంసే జ్ఞాత హోనీ చాహియే’’ (ఐసా తర్క కియా జాయ తో) ఐసా భీ నహీం హై; క్యోంకి పానీ (పుద్గలకీ పర్యాయ హోనే పర భీ) ఘ్రాణేన్ద్రియకా విషయ నహీం హై; అగ్ని (పుద్గలకీ పర్యాయ హోనే పర భీ) ఘ్రాణేన్ద్రియ తథా రసనేన్ద్రియకా విషయ నహీం హై ఔర వాయు (పుద్గలకీ పర్యాయ హోనే పరభీ) ఘ్రాణ, రసనా తథా చక్షుఇన్ద్రియకా విషయ నహీం హై . ఔర ఐసా భీ నహీం హై కి పానీ గంధ రహిత హై (ఇసలియే నాకసే అగ్రాహ్య హై ), అగ్ని గంధ తథా రస రహిత హై (ఇసలియే నాక, జీభసే అగ్రాహ్య హై ) ఔర వాయు గంధ, రస తథా వర్ణ రహిత హై (ఇసలియే నాక, జీభ తథా ఆఁఖోంసే అగ్రాహ్య హై ); క్యోంకి సభీ పుద్గల స్పర్శాది ౧చతుష్కయుక్త స్వీకార కియే గయే హైం క్యోంకి జినకే స్పర్శాది చతుష్క వ్యక్త హైం ఐసే (౧) చన్ద్రకాంతమణికో, (౨) అరణికో ఔర (౩) జౌ కో జో పుద్గల ఉత్పన్న కరతే హైం ఉన్హీం కే ద్వారా (౧) జిసకీ గంధ అవ్యక్త హై ఐసే పానీకీ, (౨) జిసకీ గంధ తథా రస అవ్యక్త హై ఐసీ అగ్నికీ ఔర (౩) జిసకీ గంధ, రస తథా వర్ణ అవ్యక్త హై ఐసీ ఉదరవాయుకీ ఉత్పత్తి హోతీ దేఖీ జాతీ హై .

౨౬౨ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-

౧. చతుష్క = చతుష్టయ, చారకా సమూహ . [సమస్త పుద్గలోంమేం — పృథ్వీ, జల, అగ్ని ఔర వాయు ఇన సబహీమేం — స్పర్శాది చారోం గుణ హోతే హైం . మాత్ర అన్తర ఇతనా హీ హైం కి పృథ్వీమేం చారోం గుణ వ్యక్త హైం, పానీమేం గంధ అవ్యక్త హై, అగ్నిమేం గంధ తథా రస అవ్యక్త హై, ఔర వాయుమేం గంధ, రస, తథా వర్ణ అవ్యక్త హైం . ఇస బాతకీ సిద్ధికే లియే యుక్తి ఇసప్రకార హై : – చన్ద్రకాన్తమణిరూప పృథ్వీమేంసే పానీ ఝరతా హై; అరణికీ -లకడీమేంసే అగ్ని ప్రగట హోతీ హై ఔర జౌ ఖానేసే పేటమేం వాయు ఉత్పన్న హోతీ హై; ఇసలియే (౧) చన్ద్రకాంతమణిమేం, (౨) అరణి -లకడీమేం
ఔర (౩) జౌ మేం రహనేవాలే చారోం గుణ (౧) పానీమేం, (౨) అగ్నిమేం ఔర (౩) వాయుమేం హోనే చాహియే . మాత్ర అన్తర ఇతనా హీ హై కి ఉన గుణోంమేంసే కుఛ అప్రగటరూపసే పరిణమిత హుయే హైం . ఔర ఫి ర, పానీమేంసే మోతీరూప పృథ్వీకాయ అథవా అగ్నిమేంసే కాజలరూప పృథ్వీకాయకే ఉత్పన్న హోనే పర చారోం గుణ ప్రగట హోతే హుయే దేఖే జాతే
హైం . ]