గమయతి . తథా అశేషశేషద్రవ్యాణాం ప్రతిపర్యాయం సమయవృత్తిహేతుత్వం కారణాన్తరసాధ్యత్వాత్సమయ- విశిష్టాయా వృత్తేః స్వతస్తేషామసంభవత్కాలమధిగమయతి . తథా చైతన్యపరిణామోచేతనత్వాదేవ శేష- ద్రవ్యాణామసంభవన్ జీవమధిగమయతి . ఏవం గుణవిశేషాద్ ద్రవ్యవిశేషోధిగన్తవ్యః ..౧౩౩ . ౧౩౪..
అథ ద్రవ్యాణాం ప్రదేశవత్త్వాప్రదేశవత్త్వవిశేషం ప్రజ్ఞాపయతి — తృతీయస్థలే గాథాత్రయం గతమ్ . అథ కాలద్రవ్యం విహాయ జీవాదిపఞ్చద్రవ్యాణామస్తికాయత్వం వ్యాఖ్యాతి — విరుద్ధ కార్యకా హేతు హోనేసే ధర్మకో వహ సంభవ నహీం హై .
ఇసీప్రకార (కాలకే అతిరిక్త) శేష సమస్త ద్రవ్యోంకే ప్రత్యేక పర్యాయమేం సమయవృత్తికా హేతుపనా కాలకో బతలాతా హై, క్యోంకి ఉనకే ౧సమయవిశిష్ట వృత్తి కారణాన్తరసే సధతీ హోనేసే (అర్థాత్ ఉనకే సమయసే విశిష్ట ఐసీ పరిణతి అన్య కారణసే హోతీ హై,) ఇసలియే స్వతః ఉనకే వహ (సమయవృత్తిహేతుపనా) సంభవిత నహీం హై .
ఇసీప్రకార చైతన్యపరిణామ జీవకో బతలాతా హై, క్యోంకి వహ చేతన హోనేసే శేష ద్రవ్యోంకే సంభవ నహీం హై .
ఇసప్రకార గుణవిశేషసే ద్రవ్యవిశేష జాననా చాహియే .
భావార్థ : — జైసా కి పహలే బతాయా గయా హై, – స్పర్శ, రస, గంధ, వర్ణసే పుద్గల ద్రవ్యోంకా అస్తిత్వ జ్ఞాత హోతా హై . యహాఁ అమూర్త ద్రవ్యోంకా అస్తిత్వ ఉనకే విశేష లక్షణోంసే ప్రగట కియా గయా హై .
చైతన్యపరిణామరూప లక్షణ అనుభవమేం ఆతా హై ఇసలియే అనన్త జీవద్రవ్యోంకా అస్తిత్వ జ్ఞాత హోతా హై . జీవాది సమస్త ద్రవ్య జిసకే నిమిత్తసే అవగాహ (అవకాశ) కో ప్రాప్త కరతే హైం ఐసా కోఈ ద్రవ్య హోనా చాహియే; వహ ద్రవ్య లోకాలోకవ్యాపీ ఆకాశ హై . జీవ ఔర పుద్గల గతి కరతే హుఏ మాలూమ హోతే హైం, ఇసలియే జైసే మఛలీకో గతి కరనేమేం నిమిత్తభూత జల హై ఉసీ ప్రకార జీవ ఔర పుద్గలోంకో గతి కరనేమేం నిమిత్తభూత కోఈ ద్రవ్య హోనా చాహియే; వహ ద్రవ్య లోకవ్యాపీ ధర్మద్రవ్య హై . జైసే మనుష్యకో స్థితిమేం నిమిత్తభూత పృథ్వీ హై ఉసీప్రకార జీవ ఔర పుద్గలోంకీ స్థితిమేం నిమిత్తభూత కోఈ ద్రవ్య హోనా చాహియే . వహ ద్రవ్య లోకవ్యాపీ అధర్మద్రవ్య హై . జైసే కుమ్హారకే చక్రకే చలనేమేం కీల నిమిత్తభూత హై ఉసీప్రకార (కాలకే అతిరిక్త) సర్వ ద్రవ్యోంకే పరిణమనమేం నిమిత్తభూత కోఈ ద్రవ్య హోనా చాహియే; వహ ద్రవ్య అసంఖ్యాత కాలాణు హైం, జినకీ పర్యాయేం సమయ, ఘడీ, దిన, వర్ష ఇత్యాదిరూపసే వ్యక్త హోతీ హైం .
ఇసప్రకార గుణభేదసే ద్రవ్యభేద నిశ్చిత హుఆ ..౧౩౩ -౧౩౪..
అబ, ద్రవ్యకా ౨ప్రదేశవత్వ ఔర అప్రదేశవత్వరూప విశేష (-భేద) బతలాతే హైం : —
౨౬౬ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
౧. కాలకే అతిరిక్త ద్రవ్యోంకీ పరిణతి ‘ఏక సమయమేం యహ పరిణతి హుఈ హై’ ఇసప్రకార సమయసే విశిష్ట హై అర్థాత్ వ్యవహారసే ఉసమేం సమయకీ అపేక్షా ఆతీ హై, ఇసలియే ఉసమేం కోఈ ద్రవ్య — కాలద్రవ్య — నిమిత్త హోనా చాహియే .
౨. ప్రదేశవత్వ = ప్రదేశవానపనా .