అప్రదేశ ఏవ సమయో, ద్రవ్యేణ ప్రదేశమాత్రత్వాత్ . న చ తస్య పుద్గలస్యేవ పర్యాయేణాప్య- నేకప్రదేశత్వం, యతస్తస్య నిరన్తరం ప్రస్తారవిస్తృతప్రదేశమాత్రాసంఖ్యేయద్రవ్యత్వేపి పరస్పరసంపర్కా- సంభవాదేకైకమాకాశప్రదేశమభివ్యాప్య తస్థుషః ప్రదేశమాత్రస్య పరమాణోస్తదభివ్యాప్తమేకమాకాశప్రదేశం మన్దగత్యా వ్యతిపతత ఏవ వృత్తిః ..౧౩౮..
అథ కాలపదార్థస్య ద్రవ్యపర్యాయౌ ప్రజ్ఞాపయతి — పరస్పరబన్ధో భవతి తథావిధబన్ధాభావాత్పర్యాయేణాపి . అయమత్రార్థః — యస్మాత్పుద్గలపరమాణోరేకప్రదేశ- గమనపర్యన్తం సహకారిత్వం క రోతి న చాధికం తస్మాదేవ జ్ఞాయతే సోప్యేకప్రదేశ ఇతి ..౧౩౮.. అథ పూర్వోక్తకాలపదార్థస్య పర్యాయస్వరూపం ద్రవ్యస్వరూపం చ ప్రతిపాదయతి — వదివదదో తస్య పూర్వసూత్రోదిత-
టీకా : — కాల, ద్రవ్యసే ప్రదేశమాత్ర హోనేసే, అప్రదేశీ హీ హై . ఔర ఉసే పుద్గలకీ భాఁతి పర్యాయసే భీ అనేకప్రదేశీపనా నహీం హై; క్యోంకి పరస్పర అన్తరకే బినా ౧ప్రస్తారరూప విస్తృత ప్రదేశమాత్ర అసంఖ్యాత కాలద్రవ్య హోనే పర భీ పరస్పర సంపర్క న హోనేసే ఏక -ఏక ఆకాశప్రదేశకో వ్యాప్త కరకే రహనేవాలే కాలద్రవ్యకీ వృత్తి తభీ హోతీ హై (అర్థాత్ కాలాణుకీ పరిణతి తభీ నిమిత్తభూత హోతీ హై ) కి జబ ౨ప్రదేశమాత్ర పరమాణు ఉస (కాలాణు) సే వ్యాప్త ఏక ఆకాశప్రదేశకో మన్దగతిసే ఉల్లంఘన కరతా హో .
భావార్థ : — లోకాకాశకే అసంఖ్యాతప్రదేశ హైం . ఏక -ఏక ప్రదేశమేం ఏక -ఏక కాలాణు రహా హుఆ హై . వే కాలాణు స్నిగ్ధ -రూక్షగుణకే అభావకే కారణ రత్నోంకీ రాశికీ భాఁతి పృథక్- పృథక్ హీ రహతే హైం; పుద్గల -పరమాణుఓంకీ భాఁతి పరస్పర మిలతే నహీం హైం .
జబ పుద్గలపరమాణు ఆకాశకే ఏక ప్రదేశకో మన్ద గతిసే ఉల్లంఘన కరతా హై (అర్థాత్ ఏక ప్రదేశసే దూసరే అనన్తర -నికటతమ ప్రదేశ పర మన్ద గతిసే జాతా హై ) తబ ఉస (ఉల్లంఘిత కియే జానేవాలే) ప్రదేశమేం రహనేవాలా కాలాణు ఉసమేం నిమిత్తభూతరూపసే రహతా హై . ఇసప్రకార ప్రత్యేక కాలాణు పుద్గలపరమాణుకే ఏకప్రదేశ తకకే గమన పర్యంత హీ సహకారీరూపసే రహతా హై, అధిక నహీం; ఇససే స్పష్ట హోతా హై కి కాలద్రవ్య పర్యాయసే భీ అనేకప్రదేశీ నహీం హై ..౧౩౮..
అబ, కాలపదార్థకే ద్రవ్య ఔర పర్యాయకో బతలాతే హైం : – ప్ర. ౩౫
౧. ప్రస్తార = విస్తార . (అసంఖ్యాత కాలద్రవ్య సమస్త లోకాకాశమేం ఫై లే హుఏ హైం . ఉనకే పరస్పర అన్తర నహీం హై, క్యోంకి ప్రత్యేక ఆకాశప్రదేశమేం ఏక -ఏక కాలద్రవ్య రహ రహా హై .)
౨. ప్రదేశమాత్ర = ఏకప్రదేశీ . (జబ ఏకప్రదేశీ ఐసా పరమాణు కిసీ ఏక ఆకాశప్రదేశకో మన్దగతిసే
ఉల్లంఘన కర రహా హో తభీ ఉస ఆకాశప్రదేశమేం రహనేవాలే కాలద్రవ్యకీ పరిణతి ఉసమేం నిమిత్తభూతరూపసే
వర్తతీ హై .)