యో హి యేన ప్రదేశమాత్రేణ కాలపదార్థేనాకాశస్య ప్రదేశోభివ్యాప్తస్తం ప్రదేశం మన్ద- గత్యాతిక్రమతః పరమాణోస్తత్ప్రదేశమాత్రాతిక్రమణపరిమాణేన తేన సమో యః కాలపదార్థ- సూక్ష్మవృత్తిరూపసమయః స తస్య కాలపదార్థస్య పర్యాయస్తతః ఏవంవిధాత్పర్యాయాత్పూర్వోత్తరవృత్తివృత్తత్వేన- పుద్గలపరమాణోర్వ్యతిపతతో మన్దగత్యా గచ్ఛతః . కం కర్మతాపన్నమ్ . తం దేసం తం పూర్వగాథోదితం కాలాణువ్యాప్తమాకాశప్రదేశమ్ . తస్సమ తేన కాలాణువ్యాప్తైకప్రదేశపుద్గలపరమాణుమన్దగతిగమనేన సమః సమానః సదృశస్తత్సమః సమఓ కాలాణుద్రవ్యస్య సూక్ష్మపర్యాయభూతః సమయో వ్యవహారకాలో భవతీతి పర్యాయవ్యాఖ్యానం గతమ్ . తదో పరో పువ్వో తస్మాత్పూర్వోక్తసమయరూపకాలపర్యాయాత్పరో భావికాలే పూర్వమతీతకాలే చ జో అత్థో యః పూర్వాపరపర్యాయేష్వన్వయరూపేణ దత్తపదార్థో ద్రవ్యం సో కాలో స కాలః కాలపదార్థో భవతీతి ద్రవ్యవ్యాఖ్యానమ్ . సమఓ ఉప్పణ్ణపద్ధంసీ స పూర్వోక్తసమయపర్యాయో యద్యపి పూర్వాపరసమయసన్తానాపేక్షయా
అన్వయార్థ : — [తం దేశం వ్యతిపతతః ] పరమాణు ఏక ఆకాశప్రదేశకా (మన్దగతిసే) ఉల్లంఘన కరతా హై తబ [తత్సమః ] ఉసకే బరాబర జో కాల (లగతా హై ) వహ [సమయః ] ‘సమయ’ హై; [తత్ః పూర్వః పరః ] ఉస (సమయ) సే పూర్వ తథా పశ్చాత్ ఐసా (నిత్య) [యః అర్థః ] జో పదార్థ హై [సః కాలః ] వహ కాలద్రవ్య హై; [సమయః ఉత్పన్నప్రధ్వంసీ ] ‘సమయ ఉత్పన్నధ్వంసీ హై ..౧౩౯..
టీకా : — కిసీ ప్రదేశమాత్ర కాలపదార్థకే ద్వారా ఆకాశకా జో ప్రదేశ వ్యాప్త హో ఉస ప్రదేశకో జబ పరమాణు మన్ద గతిసే అతిక్రమ (ఉల్లంఘన) కరతా హై తబ ఉస ప్రదేశమాత్ర పదార్థకీ పర్యాయ హై; ఔర ఐసీ ఉస పర్యాయసే పూర్వకీ తథా బాదకీ ౩వృత్తిరూపసే ప్రవర్తమాన హోనేసే
తే దేశనా అతిక్రమణ సమ ఛే ‘సమయ’, తత్పూర్వాపరే జే అర్థ ఛే తే కాళ ఛే, ఉత్పన్నధ్వంసీ ‘సమయ’ ఛే. ౧౩౯.
౨౭౪ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
౧అతిక్రమణకే ౨పరిమాణకే బరాబర జో కాలపదార్థకీ సూక్ష్మవృత్తిరూప ‘సమయ’ హై వహ, ఉస కాల
౧. అతిక్రమణ = ఉల్లంఘన కరనా .౨. పరిమాణ = మాప .
౩. వృత్తి = వర్తనా సో పరిణతి హై (కాల పదార్థ వర్తమాన సమయసే పూర్వకీ పరిణతిరూప తథా ఉసకే బాదకీ పరిణతిరూపసే పరిణమిత హోతా హై, ఇసలియే ఉసకా నిత్యత్వ ప్రగట హై .)