వ్యంజితనిత్యత్వే యోర్థః తత్తు ద్రవ్యమ్ . ఏవమనుత్పన్నావిధ్వస్తో ద్రవ్యసమయః, ఉత్పన్నప్రధ్వంసీ పర్యాయ- సమయః . అనంశః సమయోయమాకాశప్రదేశస్యానంశత్వాన్యథానుపపత్తేః . న చైకసమయేన పరమాణోరా- లోకాన్తగమనేపి సమయస్య సాంశత్వం, విశిష్టగతిపరిణామాద్విశిష్టావగాహపరిణామవత్ . తథా హి — యథా విశిష్టావగాహపరిణామాదేకపరమాణుపరిమాణోనన్తపరమాణుస్కన్ధః పరమాణోరనంశత్వాత్ పునరప్యనన్తాంశత్వం న సాధయతి, తథా విశిష్టగతిపరిణామాదేకకాలాణువ్యాప్తైకాకాశప్రదేశాతి- సంఖ్యేయాసంఖ్యేయానన్తసమయో భవతి, తథాపి వర్తమానసమయం ప్రత్యుత్పన్నప్రధ్వంసీ . యస్తు పూర్వోక్తద్రవ్యకాలః స త్రికాలస్థాయిత్వేన నిత్య ఇతి . ఏవం కాలస్య పర్యాయస్వరూపం ద్రవ్యస్వరూపం చ జ్ఞాతవ్యమ్ .. అథవానేన గాథాద్వయేన సమయరూపవ్యవహారకాలవ్యాఖ్యానం క్రియతే . నిశ్చయకాలవ్యాఖ్యానం తు ‘ఉప్పాదో పద్ధంసో’ ఇత్యాది గాథాత్రయేణాగ్రే కరోతి . తద్యథా — సమఓ పరమార్థకాలస్య పర్యాయభూతసమయః . అవప్పదేసో అపగతప్రదేశో ద్వితీయాదిప్రదేశరహితో నిరంశ ఇత్యర్థః . కథం నిరంశ ఇతి చేత్ . పదేసమేత్తస్స దవియజాదస్స ప్రదేశమాత్రపుద్గలద్రవ్యస్య సంబన్ధీ యోసౌ పరమాణుః వదివాదాదో వట్టది వ్యతిపాతాత్ మన్దగతి- గమనాత్సకాశాత్స పరమాణుస్తావద్గమనరూపేణ వర్తతే . కం ప్రతి . పదేసమాగాసదవియస్స వివక్షితై- కాకాశప్రదేశం ప్రతి . ఇతి ప్రథమగాథావ్యాఖ్యానమ్ . వదివదదో తం దేసం స పరమాణుస్తమాకాశప్రదేశం యదా వ్యతిపతితోతిక్రాన్తో భవతి తస్సమ సమఓ తేన పుద్గలపరమాణుమన్దగతిగమనేన సమః సమానః సమయో భవతీతి నిరంశత్వమితి వర్తమానసమయో వ్యాఖ్యాతః . ఇదానీం పూర్వాపరసమయౌ కథయతి — తదో పరో పువ్వో తస్మాత్పూర్వోక్తవర్తమానసమయాత్పరో భావీ కోపి సమయో భవిష్యతి పూర్వమపి కోపి గతః అత్థో జో ఏవం యః సమయత్రయరూపోర్థః సో కాలో సోతీతానాగతవర్తమానరూపేణ త్రివిధవ్యవహారకాలో భణ్యతే . సమఓ ఉప్పణ్ణపద్ధంసీ తేషు త్రిషు మధ్యే యోసౌ వర్తమానః స ఉత్పన్నప్రధ్వంసీ అతీతానాగతౌ తు సంఖ్యేయాసంఖ్యే- జిసకా నిత్యత్వ ప్రగట హోతా హై ఐసా పదార్థ వహ ద్రవ్య హై . ఇసప్రకార ద్రవ్యసమయ (కాలద్రవ్య) అనుత్పన్న -అవినష్ట హై ఔర పర్యాయసమయ ఉత్పన్నధ్వంసీ హై (అర్థాత్ ‘సమయ’ పర్యాయ ఉత్పత్తి- వినాశవాలీ హై .) యహ ‘సమయ’ నిరంశ హై, క్యోంకి యది ఐసా న హో తో ఆకాశకే ప్రదేశకా నిరంశత్వ న బనే .

ఔర ఏక సమయమేం పరమాణు లోకకే అన్త తక జాతా హై ఫి ర భీ ‘సమయ’ కే అంశ నహీం హోతే; క్యోంకి జైసే (పరమాణుకే ) విశిష్ట (ఖాస ప్రకారకా) అవగాహపరిణామ హోతా హై ఉసీప్రకార (పరమాణుకే) విశిష్ట గతిపరిణామ హోతా హై . ఇసే సమఝాతే హైం : — జైసే విశిష్ట అవగాహపరిణామకే కారణ ఏక పరమాణుకే పరిమాణకే బరాబర అనన్త పరమాణుఓంకా స్కంధ బనతా హై తథాపి వహ స్కంధ పరమాణుకే అనన్త అంశోంకో సిద్ధ నహీం కరతా, క్యోంకి పరమాణు నిరంశ హై; ఉసీప్రకార జైసే ఏక కాలాణుసే వ్యాప్త ఏక ఆకాశప్రదేశకే అతిక్రమణకే మాపకే బరాబర ఏక ‘సమయ’ మేం పరమాణు విశిష్ట గతిపరిణామకే కారణ లోకకే ఏక ఛోరసే దూసరే ఛోర తక జాతా హై తబ (ఉస పరమాణుకే