ద్రవ్యేణానేకప్రదేశత్వశక్తియుక్తైకప్రదేశత్వాత్పర్యాయేణ ద్విబహుప్రదేశత్వాచ్చాస్తి తిర్యక్ప్రచయః. న పునః కాలస్య, శక్త్యా వ్యక్త్యా చైకప్రదేశత్వాత్ . ఊర్ధ్వప్రచయస్తు త్రికోటిస్పర్శిత్వేన సాంశత్వాద్ ద్రవ్యవృత్తేః సర్వద్రవ్యాణామనివారిత ఏవ . అయం తు విశేషః — సమయవిశిష్టవృత్తిప్రచయః శేషద్రవ్యాణామూర్ధ్వప్రచయః, సమయప్రచయ ఏవ కాలస్యోర్ధ్వప్రచయః . శేషద్రవ్యాణాం వృత్తేర్హి సమయాదర్థాన్తరభూతత్వాదస్తి సమయ- విశిష్టత్వమ్ . కాలవృత్తేస్తు స్వతః సమయభూతత్వాత్తన్నాస్తి ..౧౪౧..
అథ కాలపదార్థోర్ధ్వప్రచయనిరన్వయత్వముపహన్తి — భణ్యతే . స చ ప్రదేశప్రచయలక్షణస్తిర్యక్ప్రచయో యథా ముక్తాత్మద్రవ్యే భణితస్తథా కాలం విహాయ స్వకీయ- స్వకీయప్రదేశసంఖ్యానుసారేణ శేషద్రవ్యాణాం స భవతీతి తిర్యక్ప్రచయో వ్యాఖ్యాతః . ప్రతిసమయవర్తినాం పూర్వోత్తరపర్యాయాణాం ముక్తాఫలమాలావత్సన్తాన ఊర్ద్ధ్వప్రచయ ఇత్యూర్ధ్వసామాన్యమిత్యాయతసామాన్యమితి క్రమానేకాన్త ఇతి చ భణ్యతే . స చ సర్వద్రవ్యాణాం భవతి . కింతు పఞ్చద్రవ్యాణాం సంబన్ధీ పూర్వాపరపర్యాయసన్తానరూపో యోసావూర్ధ్వతాప్రచయస్తస్య స్వకీయస్వకీయద్రవ్యముపాదానకారణమ్ . కాలస్తు ప్రతిసమయం సహకారికారణం భవతి . యస్తు కాలస్య సమయసన్తానరూప ఊర్ధ్వతాప్రచయస్తస్య కాల ఏవోపాదానకారణం సహకారికారణం చ . కస్మాత్ . కాలస్య భిన్నసమయాభావాత్పర్యాయా ఏవ సమయా ద్రవ్యసే అనేక ప్రదేశీపనేకీ శక్తిసే యుక్త ఏకప్రదేశవాలా హై తథా పర్యాయసే దో అథవా బహుత (-సంఖ్యాత, అసంఖ్యాత ఔర అనన్త) ప్రదేశవాలా హై, ఇసలియే ఉనకే తిర్యక్ప్రచయ హై; పరన్తు కాలకే (తిర్యక్ప్రచయ) నహీం హై, క్యోంకి వహ శక్తి తథా వ్యక్తి (కీ అపేక్షా) సే ఏక ప్రదేశవాలా హై .
ఊ ర్ధ్వప్రచయ తో సర్వ ద్రవ్యోంకే అనివార్య హీ హై, క్యోంకి ద్రవ్యకీ వృత్తి తీన కోటియోంకో (-భూత, వర్తమాన, ఔర భవిష్య ఐసే తీనోం కాలోంకో) స్పర్శ కరతీ హై, ఇసలియే అంశోంసే యుక్త హై . పరన్తు ఇతనా అన్తర హై కి ౧సమయవిశిష్ట వృత్తియోంకా ప్రచయ వహ (కాలకో ఛోడకర) శేష ద్రవ్యోంకా ఊ ర్ధ్వప్రచయ హై, ఔర సమయోంకా ప్రచయ వహీ కాలద్రవ్యకా ఊ ర్ధ్వప్రచయ హై; క్యోంకి శేష ద్రవ్యోంకీ వృత్తి సమయసే అర్థాన్తరభూత (-అన్య) హోనేసే వహ (వృత్తి) సమయ విశిష్ట హై, ఔర కాలద్రవ్యకీ వృత్తి తో స్వతః సమయభూత హై, ఇసలియే వహ సమయవిశిష్ట నహీం హై ..౧౪౧..
అబ, కాలపదార్థకా ఊ ర్ధ్వప్రచయ ౨నిరన్వయ హై, ఇస బాతకా ఖండన కరతే హైం : —
౨౮౦ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
౧.* సమయవిశిష్ట = సమయసే విశిష్ట; సమయకే నిమిత్తభూత హోనేసే వ్యవహారసే జిసమేం సమయకీ అపేక్షా హోతీ హై .
౨. నిరన్వయ = అన్వయ రహిత, ఏక ప్రవాహరూప న హోనేవాలా, ఖండిత; ఏకరూపతా -సదృశతాసే రహిత .