క్రమేణ . యౌగపద్యేన చేత్, నాస్తి యౌగపద్యం, సమమేకస్య విరుద్ధధర్మయోరనవతారాత్ . క్రమేణ చేత్, నాస్తి క్రమః, వృత్త్యంశస్య సూక్ష్మత్వేన విభాగాభావాత్ . తతో వృత్తిమాన్ కోప్యవశ్యమనుసర్తవ్యః . స చ సమయపదార్థ ఏవ . తస్య ఖల్వేకస్మిన్నపి వృత్త్యంశే సముత్పాదప్రధ్వంసౌ సంభవతః . యో హి యస్య వృత్తిమతో యస్మిన్ వృత్త్యంశే తద్వృత్యంశవిశిష్టత్వేనోత్పాదః, స ఏవ తస్యైవ వృత్తిమతస్తస్మిన్నేవ వృత్త్యంశే పూర్వవృత్త్యంశవిశిష్టత్వేన ప్రధ్వంసః . యద్యేవముత్పాదవ్యయావేకస్మిన్నపి వృత్త్యంశే సంభవతః సమయపదార్థస్య కథం నామ నిరన్వయత్వం, యతః పూర్వోత్తరవృత్త్యంశవిశిష్టత్వాభ్యాం యుగపదుపాత్తప్రధ్వంసోత్పాదస్యాపి స్వభావేనాప్రధ్వస్తానుత్పన్నత్వాదవస్థితత్వమేవ న భవేత్ . ఏవమేకస్మిన్ వృత్త్యంశే సమయపదార్థ- త్రయాత్మకః స్వభావః సత్తాస్తిత్వమితి యావత్ . తత్ర సమ్యగవస్థితః స్వభావసమవస్థితో భవతి . తథాహితథాహి – యథాఙ్గులిద్రవ్యే యస్మిన్నేవ వర్తమానక్షణే వక్రపర్యాయస్యోత్పాదస్తస్మిన్నేవ క్షణే తస్యైవాఙ్గులిద్రవ్యస్య పూర్వర్జుపర్యాయేణ ప్రధ్వంసస్తదాధారభూతాఙ్గులిద్రవ్యత్వేన ధ్రౌవ్యమితి ద్రవ్యసిద్ధిః . అథవా స్వస్వభావరూప- సుఖేనోత్పాదస్తస్మిన్నేవ క్షణే తస్యైవాత్మద్రవ్యస్య పూర్వానుభూతాకులత్వదుఃఖరూపేణ ప్రధ్వంసస్తదుభయాధారభూత- పరమాత్మద్రవ్యత్వేన ధ్రౌవ్యమితి ద్రవ్యసిద్ధిః . అథవా మోక్షపర్యాయరూపేణోత్పాదస్తస్మిన్నేవ క్షణే రత్నత్రయాత్మక- నిశ్చయమోక్షమార్గపర్యాయరూపేణ ప్రధ్వంసస్తదుభయాధారపరమాత్మద్రవ్యత్వేన ధ్రౌవ్యమితి ద్రవ్యసిద్ధిః . తథా వర్తమానసమయరూపపర్యాయేణోత్పాదస్తస్మిన్నేవ క్షణే తస్యైవ కాలాణుద్రవ్యస్య పూర్వసమయరూపపర్యాయేణ ప్రధ్వంసస్త- (ఉత్పాద తథా వినాశ) యుగపద్ హైం యా (౨) క్రమశః ? (౧) యది ‘యుగపత్’ కహా జాయ తో యుగపత్పనా ఘటిత నహీం హోతా, క్యోంకి ఏక హీ సమయ ఏకకే దో విరోధీ ధర్మ నహీం హోతే . (ఏక హీ సమయ ఏక వృత్త్యంశకే ప్రకాశ ఔర అన్ధకారకీ భాఁతి ఉత్పాద ఔర వినాశ దో విరుద్ధ ధర్మ నహీం హోతే .) (౨) యది ‘క్రమశః హై’ ఐసా కహా జాయ తో, క్రమ నహీం బనతా, (అర్థాత్ క్రమ భీ ఘటతా నహీం) క్యోంకి వృత్త్యంశకే సూక్ష్మ హోనేసే ఉసమేం విభాగకా అభావ హై . ఇసలియే (సమయరూపీ వృత్త్యంశకే ఉత్పాద తథా వినాశ హోనా అశక్య హోనేసే) కోఈ ౧వృత్తిమాన్ అవశ్య ఢూఁఢనా చాహియే . ఔర వహ (వృత్తిమాన్) కాల పదార్థ హీ హై . ఉసకో (-ఉస కాలపదార్థకో) వాస్తవమేం ఏక వృత్త్యంశమేం భీ ఉత్పాద ఔర వినాశ సంభవ హై; క్యోంకి జిస వృత్తిమాన్కే జిస వృత్త్యంశమేం ఉస వృత్త్యంశకీ అపేక్షాసే జో ఉత్పాద హై, వహీ (ఉత్పాద) ఉసీ వృత్తిమాన్కే ఉసీ వృత్త్యంశమేం పూర్వ వృత్త్యంశకీ అపేక్షాసే వినాశ హై . (అర్థాత్ కాలపదార్థకో జిస వర్తమాన పర్యాయకీ అపేక్షాసే ఉత్పాద హై, వహీ పూర్వ పర్యాయకీ అపేక్షాసే వినాశ హై .)
యది ఇసప్రకార ఉత్పాద ఔర వినాశ ఏక వృత్త్యంశమేం భీ సంభవిత హై, తో కాలపదార్థ నిరన్వయ కైసే హో సకతా హై, కి జిససే పూర్వ ఔర పశ్చాత్ వృత్త్యంశకీ అపేక్షాసే యుగపత్ వినాశ ఔర ఉత్పాదకో ప్రాప్త హోతా హుఆ భీ స్వభావసే అవినష్ట ఔర అనుత్పన్న హోనేసే వహ (కాల పదార్థ)
౨౮౨ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
౧. వృత్తిమాన్ = వృత్తివాలా; వృత్తికో ధారణ కరనేవాలా పదార్థ .